Krajavid pad Navahradkam, pieršaj stalicaj Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Fota Nadziei Bužan.
Ideja hetaha tekstu zaradziłasia paśla adnoj ź niadaŭnich lekcyj dla vykładčykaŭ biełaruskich univiersitetaŭ. Tema sustrečy tyčyłasia histaryčna-hieahrafičnaha raźmiežavańnia Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, z vyłučeńniem u jaho składzie Litvy i Rusi jak rehijonaŭ i vyznačeńniem suadnosin pamiž hetymi paniaćciami.
Častkaj hetaha mierapryjemstva była taksama dyskusija, na jakuju niečakana i biez papiaredžańnia zaprasili Ihara Marzaluka. Hety historyk viadomy adnaznačnaj pazicyjaj, što prodkami sučasnych biełarusaŭ u Vialikim Kniastvie byli vyklučna rusiny, za lićvinami ž jon hetaha nie pryznaje. I paśla majho padsumavańnia ahulnych rysaŭ hetych kanceptaŭ, «Rusi» i «Litvy», Marzaluk naŭprost zadaŭ mnie pytańnie: «Aleh, nu čamu ty tak trymaješsia za hetuju Litvu? Što jana nam dała?»
Pytańnie prahučała dla mianie całkam niečakana i sapraŭdy prymusiła zadumacca. Ale ŭžo praz chvilinu ja zdoleŭ pieraličyć pa punktach toje, «što nam dała histaryčnaja Litva»:
- terytoryju;
- movu;
- kanfiesii;
- vobrazy i znaki;
- tradycyi.
Tady ja zmoh paznačyć svajo bačańnie hetaha pytańnia tolki punkcirna. A ŭ hetym tekście pasprabuju šyrej raskryć i arhumientavać pieraličanyja punkty.
Terytoryja
Termin «Litva» maje niekalki značeńniaŭ. U časy roskvitu Vialikaha Kniastva Litoŭskaha Litvoj nazyvali i ŭsiu terytoryju hetaj dziaržavy. Ale ŭ toj ža čas unutry jaje isnavała niekalki histaryčna-kulturnych rehijonaŭ, siarod jakich Litva ŭ vuzkim sensie była adnym z hałoŭnych. Jaje terytoryja achoplivała ŭ asnoŭnym zachodniuju i paŭnočna-zachodniuju častku krainy, ale mientalnyja miežy hetaha rehijona byli ruchomyja, z tendencyjaj pašyreńnia na ŭschod (hł. na hetuju temu bolš padrabiazna ŭ artykule Viačasłava Nasieviča «Z rusinaŭ u lićviny» ŭ № 8/2020 «Našaj historyi»). Tak, naprykład, Miensk u ChV stahodździ moh zhadvacca jak horad, jaki lažaŭ na Rusi. Ale ŭ nastupnym, XVI, stahodździ jon užo stała zamacavaŭsia na Litvie.
Vielizarnyja abšary siońniašniaj terytoryi Biełarusi ciaham stahodździaŭ stali pad rehijanalnaj nazvaj «Litva» nie tolki intehralnaj častkaj krainy, ale i adnym z dvuch jaje bazavych terytaryjalnych elemientaŭ.
Značnuju častku hetaj histaryčnaj Litvy składali ziemli «ŭłasna Litvy», albo «Litvy da Mindoŭha», jakaja achoplivała terytoryju Vilenščyny i adkul u CHIII stahodździ sychodzili impulsy novaha dziaržavastvareńnia (hł. pra heta artykuł «Žyćcio da Mindoŭha: jak vyhladała rańniaja Litva» ŭ № 4/2020 «Našaj historyi»).
Da rehijona Litva (u vuzkim sensie) u XVI stahodździ adnosilisia paviety: Brasłaŭski, Vaŭkavyski, Vilenski, Vilkamirski, Haradzienski, Lidski, Trocki, Upicki, praktyčna całkam Ašmianski i Słonimski, bolšaja častka Navahradskaha dy zachodniaja pałova Mienskaha. Miaža pamiž tahačasnymi «Litvoju» i «Ruśsiu» nie supadała ni z etničnymi (u sučasnym razumieńni), ni da kanca z administracyjnymi (vajavodstvaŭ i pavietaŭ) miežami.
Takim čynam, kala traciny terytoryi sučasnaj Biełarusi — heta ziemli «histaryčnaj Litvy».
Mova
Hety punkt moža padacca niečakanym, ale moŭny čyńnik taksama źviazany z rehijanalnym faktaram Litvy.
Biełaruskaja litaraturnaja mova novaj epochi histaryčna bazujecca na siaredniebiełaruskich havorkach. Heta pierachodny typ havorak pamiž paŭnočna-ŭschodniaj i paŭdniova-zachodniaj dyjalektnymi zonami, śfiera ich pašyreńnia ciahniecca ad Vilni praź Minsk da Homiela. Na karcie Jaŭchima Karskaha 1903 hoda hetaja terytoryja była paznačana jak rehijon «ćviordaha r i mocnaha akańnia». U pracesie ž stvareńnia litaraturnaj movy ŭ kancy XIX — pačatku XX stahodździaŭ byli zadziejničanyja najpierš havorki pamiž Vilniaj i Minskam.
Dla hetaha byli histaryčnyja i sacyjakulturnyja padstavy. Apublikavanaje ŭ 2011 hodzie daśledavańnie palitołahaŭ Andreja Kazakieviča i Andreja Asadčaha, pryśviečanaje rehijanalnamu i sacyjalnamu składu ŭdzielnikaŭ biełaruskaha adradžeńnia na miažy XIX i XX stahodździaŭ, dazvalaje akreślić rehijon, adkul u asnoŭnym išli impulsy dla novaha kulturnaha i moŭnaha pracesu — farmiravańnia prajekta biełaruskaj nacyi i litaraturnaj biełaruskaj movy.
Kali ŭziać za kryteryj miesca naradžeńnia tahačasnych biełaruskich aktyvistaŭ, to centram kulturnaha ruchu vystupajuć čatyry tahačasnyja paviety: Vilejski, Minski, Słucki i Vilenski.
Na hetaj terytoryi naradziłasia amal pałova (kala 45 %) ad ahulnaj kolkaści dziejačaŭ biełaruskaha kulturnaha ruchu paznačanaha pieryjadu. Da hetaha jadra možna dałučyć i niekatoryja inšyja paviety taksama z vysokaj kolkaściu kulturnych dziejačaŭ. U Vilenskaj hubierni vyłučajucca Dzisienski i Ašmianski paviety, u Hrodzienskaj — Sakolski i Słonimski. Dapaŭniaje areał Navahradski paviet Minskaj hubierni.
Z usich piaci tahačasnych biełaruskich hubierniaŭ absalutnym lidaram vystupaje Vilenskaja, u jakoj naradziłasia 36,5 % aktyvistaŭ biełaruskaha kulturnaha ruchu. Nie našmat ad jaje adstaje Minskaja hubiernia. Takim čynam, inicyjatarami i prapahandystami biełaruskaha ruchu kanca XIX — pačatku XX stahodździa stali pieravažna vychadcy z terytoryi kolišniaj histaryčnaj Litvy. Akramia ŭsiaho inšaha, jany byli adnymi ź pieršych aŭtaraŭ i stałych karespandentaŭ lehalnaj biełaruskaj presy, a tamu moŭnyja asablivaści ich miascovaściaŭ niepasredna ŭpłyvali na praces farmiravańnia biełaruskaj moŭnaj normy.
Siarod najbolš vyraznych takich asablivaściaŭ — mocnaje akańnie/iakańnie. Mnohija linhvisty ličać, što ŭ biełaruskaj movie heta źjava substratnaha bałckaha pachodžańnia. Charakterna, što ŭ našym rehijonie tolki ŭ biełarusaŭ i litoŭcaŭ jakańnie zamacavana hrafična ŭ litaraturnaj normie. Toje, što ŭ sučasnych litoŭcaŭ u niezapazyčanych słovach pišacca jak je, čytajecca jak huk, vielmi blizki da našaha ja. Dla pieradačy ž ułasna huka, padobnaha da našaha je (ci e), u litoŭskaj movie isnuje asobnaja litara — ė.
Movaznaŭcy sychodziacca, prynamsi, u adnym — biełaruskaja dyjalektnaja sistema ź jaje padziełam na paŭnočna-ŭschodni i paŭdniova-zachodni dyjalekty kančatkova skłałasia ŭ epochu Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Pra heta śviedčać fakty starabiełaruskaha piśmienstva.
Kanfiesii
Z ahulnarehijanalnym paniaćciem Litva źviazana taksama tema pašyreńnia i ŭ peŭnym sensie navat uźniknieńnia našych asnoŭnych relihijnych kanfiesij. Pieršaje stahodździe isnavańnia VKŁ adznačana dynamičnaj raŭnavahaj pamiž pahanstvam bałtaŭ, uschodnim chryścijanstvam (pravasłaŭjem) rusi (naroda, a nie terytoryi) i novym zachodniechryścijanskim (katalickim) vybaram. Mnohija kniazi z dynastyi Hiedyminavičaŭ na ruskich kniažańniach prymali chryścijanstva roznych abradaŭ, ale pretendent na vielikakniaskuju ŭładu musiŭ ciaham niekalkich pakaleńniaŭ prynamsi dekłaratyŭna zastavacca jazyčnikam.
Realizacyja Kreŭskaj unii 1385 hoda pryviała da katalickaha chrostu jazyčnickaha nasielnictva, jakoje da taho času zastavałasia ŭ Litvie.
Paśla taho ŭ VKŁ ustalavalisia dźvie chryścijanskija kanfiesii: ryma-katalickaja i ŭschodniechryścijanskaja słavianskaha abradu, jakuju my siońnia razumiejem jak pravasłaŭnuju. Ale kab uvajści ŭ najvyšejšuju palityčnuju elitu krainy, treba było pryniać katalictva: hetaja kanfiesija była pryvilejavanaja.
Vybuch jeŭrapiejskaj Refarmacyi niečakana davoli mocna adhuknuŭsia na prastorach VKŁ siarod arystakratyi, šlachty i častkova miaščanstva, najpierš u formie kalvinizmu. Ale pačatak Kontrrefarmacyi prypyniŭ praces pašyreńnia pratestantyzmu i sparadziŭ novuju relihijna-carkoŭnuju źjavu — hreka-katalictva (unijactva).
Bieraściejskaja carkoŭnaja unija 1569 hoda była madernizacyjnym adkazam na vykliki epochi Refarmacyi i kryzisu Carkvy.
Ciapier stavicca pytańnie: była ŭźnikłaja ŭ jaje vyniku Unijackaja carkva asobnaj kanfiesijaj ci tolki admietnaj častkaj Katalickaj carkvy? Kali zychodzić sa statutnych dakumientaŭ, to treba pryznać, što ŭnijaty byli katalikami vizantyjskaj liturhičnaj tradycyi. Tamu na praciahu XVII—XVIII stahodździaŭ VKŁ faktyčna było katalickaj dziaržavaj z dvuma asnoŭnymi abradami. Na terytoryi ž sučasnaj Biełarusi hreka-kataliki składali jaŭnuju demahrafičnuju bolšaść. I heta asablivaść vielmi vyrazna adroźnivała relihijny łandšaft VKŁ jak ad Rasii, tak i ad Polščy.
A voś prychilniki ŭłasna pravasłaŭja zastavalisia ŭ VKŁ na praciahu siaredziny XVII—XVIII stahodździaŭ u jaŭnaj mienšaści, choć byli zaŭvažna prysutnyja pieravažna ŭ dvuch rehijonach: Mahiloŭščynie — Aršanščynie i Słuččynie. U Słucku pravasłaŭnyja ŭtrymalisia ŭ XVII stahodździ dziakujučy pratekcyi kalvinisckaj biržanskaj linii Radziviłaŭ. A ź siaredziny XVIII stahodździa Pravasłaŭnaja carkva ŭ VKŁ u pryvatnaści i ŭsioj Rečy Paspalitaj ŭ cełym utrymlivałasia praz padtrymku z boku Rasijskaj impieryi.
Kanfiesijnaja mazaika, što skłałasia ŭ časy VKŁ, vyznačyła vielmi raznastajny kulturny łandšaft kraju, jaki zachoŭvaŭsia i ŭ nastupnyja stahodździ.
Vobrazy i znaki
Aproč źjavaŭ, vielmi adčuvalnych empiryčna, litoŭski pieryjad našaj historyi pakinuŭ nam ceły šerah vizualnych i mastackich vobrazaŭ, a taksama adpaviednyja simvały i znaki. Cełyja mastackija styli i kulturnyja epochi pryjšli da nas akurat u časy VKŁ.
Z druhoj pałovy XV stahodździa ŭ raspaŭsiudžanuju raniej u VKŁ architekturu vizantyjskaha stylu stali pranikać hatyčnyja ŭpłyvy. A paśla adbyvałasia paśladoŭnaje čarhavańnie roznych kulturnych i śvietapohladnych epoch, jeŭrapiejskich mastackich stylaŭ i napramkaŭ: Reniesansu, mańjeryzmu, baroka, rańniaha kłasicyzmu, Aśvietnictva. I kali reniesansnyja pomniki jašče adznačalisia svajoj strymanaściu, to baroka sapraŭdy stała «nacyjanalnym stylem», sfarmavaŭšy ŭ nas svojeasablivy i vielmi paznavalny typ dvuchviežavych chramaŭ, raspaŭsiudžany ad Lubavičaŭ da Koŭna. Poźni baročny etap na našych ziemlach atrymaŭ nazvu «vilenskaha baroka» i prajaviŭsia ci nie najbolš u architektury hreka-katalickich chramaŭ.
Pašyreńnie zhadanych mastackich stylaŭ i hieahrafična-chranałahičnych absiahaŭ kulturnych epoch spryčyniłasia da dyskusii pra simvaličnyja miežy Jeŭropy. Jeŭrapiejskimi dla XVI stahodździa možna ličyć krainy, dzie sfarmiravalisia ŭłasnyja rehijanalnyja viersii Reniesansu, a nie tolki prysutničajuć impartavanyja artefakty epochi. U VKŁ ułasnyja reniesansnyja tendencyi najbolš vyjavilisia ŭ litaratury, pravavoj dumcy, knihadrukavańni, a taksama ŭ vyjaŭlenčym mastactvie. Architekturnyja ž pomniki baroka markirujuć uschodniuju miažu Jeŭropy dla XVII stahodździa.
Razam z tym zachavalisia i materyjalnyja znaki toj epochi, jakija my hatovyja napaŭniać novymi sensami: ratušy jak napamin pra haradskoje samakiravańnie i pryvatnyja zamki jak uvasableńnie aŭtanomii mahnataŭ ad dziaržaŭnaj ułady.
Ceły šerah vyjaŭlenčych apaznavalnych znakaŭ epochi VKŁ zachavali ci adradzili svaju funkcyju ŭ sučasnych umovach paśla doŭhaha časavaha razryvu. Havorka tut idzie pieradusim pra hierby, najpierš pra «Pahoniu», jakaja atajasamlivajecca ź Biełaruśsiu ci ŭ dziaržaŭnym, ci ŭ palityčnym kantekście. Taksama i mnohija biełaruskija harady z mahdeburhskaj historyjaj siońnia viarnuli sabie daŭnija hierby, jakija stali znoŭ aficyjna ŭžyvacca. I hety praces demanstruje nie tolki simvalizm, ale i funkcyjanalnaść spadčyny.
Tradycyi
Hety punkt u pieraliku spadčyny Litvy analizavać najskładaniej. I sprava nie tolki ŭ časavaj addalenaści ad pieryjadu isnavańnia Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, ale i va ŭpłyvie paźniejšych pracesaŭ, jakija nakłalisia na histaryčna-kulturny kompleks, što zastaŭsia ad litoŭskaha pieryjadu. Rasijskaja biurakratyja i carskaje samaŭładździe, saviecki tatalitaryzm, dźvie razburalnyja suśvietnyja vajny — usio spryjała hruntoŭnym kulturnym, sacyjalnym i mientalnym źmienam. I ŭsio ž taki navat siońnia, vykarystoŭvajučy srodki sacyjałohii i kulturnaj antrapałohii, my možam znajści niekatoryja vyraznyja adroźnieńni biełarusaŭ ad svaich susiedziaŭ, jakija majuć karani ŭ historyi.
Paraŭnaŭčyja empiryčnyja i sacyjałahičnyja nazirańni dazvalajuć vykazać mierkavańnie, što sučasnyja biełarusy ŭ masie svajoj schilnyja prytrymlivacca vyznačanych pravavych normaŭ. Znakamitaja hatoŭnaść biełarusaŭ pierachodzić vulicu tolki na zialony sihnał śviatłafora była zafiksavanaja zusim nie ŭ XXI stahodździ, a stała pradmietam dobrazyčlivych savieckich aniekdotaŭ jašče ŭ druhoj pałovie XX stahodździa, faktyčna nieŭzabavie paśla taho, jak tyja śviatłafory ŭvohule źjavilisia. Aprača taho, praktyka vałanciorstva i ŭzajemadapamohi, a taksama ŭźniknieńnie ŭ apošni čas łakalnych supolnaściaŭ — vynik u tym liku i isnavańnia raniejšaj kulturnaj tradycyi samaarhanizacyi.
Padobnyja praktyki niemahčyma vyvieści tolki z tradycyjnaha hramadstva, jakoje było praktyčna ŭščent razburanaje kalektyvizacyjaj i madernizacyjaj. Našyja kulturnyja stereatypy pavodzin zasnavanyja na tranślacyi, u tym liku ŭ dydaktyčnaj i navukovaj litaratury, a taksama ŭ ŚMI, tradycyj samakiravańnia ŭ mahdeburhskich haradach i na šlachieckich sojmikach, u relihijnych bractvach i ramiesnych cechach. A ŭ svajoj pravavoj tradycyi my robim adsyłki da Statutaŭ VKŁ i pravoŭ hramadzian, na apielacyju sudovych vyrakaŭ u Hałoŭnym trybunale VKŁ.
Lohka kanstatavać jašče adnu tradycyju, choć jaje acenki mohuć adroźnivacca, — heta šmatmoŭnaść Biełarusi. Reč u tym, što naš kraj nikoli ŭ historyi nie byŭ adnamoŭnym, dla paśpiachovaha žyćcia ŭ im zaŭždy było nieabchodna ŭ toj ci inšaj formie vałodać niekalkimi movami. Prytym movy hetyja byli krajovymi, to-bok nie zamiežnymi. Kab, naprykład, žyć u Miensku XVII stahodździa, kali jašče byli adnosna mocnymi pazicyi starabiełaruskaj movy, treba było viedać i polskuju, a dla atrymańnia adukacyi ŭmieć pasłuhoŭvacca łacinaj. U śfiery ž handlu nie škodzili i bazavyja viedy idyšu. Kankretnyja aktyŭnyja movy z časam mahli mianiacca, ale tak ci inakš ich zaŭsiody było niekalki. Palityka płanavaj savieckaj rusifikacyi 1930—1980- ch hadoŭ vyhladaje ŭ našaj historyi chutčej jak vyklučeńnie, ale heta źjava ŭžo industryjalnaj epochi i tatalitarnaj sistemy.
Navat časova zaniapałaja tradycyja, pakidajučy materyjalnyja i mientalnyja ślady, moža aktualizoŭvacca nanoŭ praź instytuty i praktyki. Hetaje pałažeńnie vielmi dobra stasujecca da spadčyny histaryčnaj Litvy ŭ našaj historyi, choć my ŭ poŭnym abjomie možam da kanca i nie ŭśviedamlać taho, što jana praciahvaje i siońnia ŭpłyvać na naša kulturnaje i sacyjalnaje žyćcio.
Važna, što paŭstavańnie na našych abšarach novaj dziaržavy ŭ CHIII stahodździ supała z kardynalnymi transfarmacyjami va ŭsioj Jeŭropie. Faktyčna tolki tady Jeŭropa pačała nabyvać paznavalnyja dla nas rysy. Tamu viesternizacyja Vialikaha Kniastva na samaj spravie była ŭdziełam u pracesie farmiravańnia Jeŭropy na samym jaje ŭschodzie. U tym liku i tamu Litva siońnia zastajecca dla nas žyvoj spadčynaj.
