Biełaruski Valenbierh z-pad Navahradka 20

Adrazu paśla zachopu niemcami Zachodniaj Biełarusi ŭ 1941 hodzie pačałosia palavańnie na biełaruskich habrejaŭ. Niamnohim udałosia ŭciačy. Niemcy amal adrazu pačali stvarać hieta i pravodzić masavyja ekzekucyi. Adzinymi, na čyju dapamohu mahli spadziavacca habrei — było miascovaje nasielnictva. Tysiačy biełarusaŭ, ryzykujučy žyćciom, ratavali svaich byłych susiedziaŭ.

Unikalnaj była historyja biełaruskaha sielanina z-pad Navahradka Kościka Kazłoŭskaha.

Jon dapamahaŭ habrejam usiu vajnu i vyratavaŭ ad Chałakostu bolš za 500 čałaviek.

Za stałom pry harełcy siadziać dvoje mužčyn. Pobač niezadavolena zavichajecca žančyna. Haspadar daje hościu pistalet i čatyry patrony. Mužčyny vypivajuć pa čarcy za niabožčykaŭ. Raptam z-za vakna ŭ chatu zalatajuć promni śviatła, čuvać huk mašyny. Da haspadara ŭ pošukach habrejaŭ pryjazdžajuć palicai. «Marš u chleŭ» — zahadvaje jon hościu. Toj biažyć da prybudoŭ i załazić pa drabinie na vyški. Tam užo chavajucca kala dziasiatka čałaviek. Heta ŭciekačy z navahradskaha hieta. Pakul haspadar hamonić z palicajami, jany, staiŭšy dychańnie, čakajuć. Kali palicyja adjazdžaje, mužčyna z hrupaj habrejaŭ sychodziać u les. Praz paru dzion haspadara viešajuć niemcy i prymacoŭvajuć da cieła šyldu: «Amatar žydoŭ». Heta sceny z našumiełaha halivudskaha filma «Vyklik» z Daniełam Krejham u hałoŭnaj roli.

Haspadar — biełaruski sielanin Kościk Kazłoŭski, jaki žyvie na chutary la vioski Makrec pad Navahradkam. Jahony hość — Tuvija Bielski, kiraŭnik habrejskaha partyzanskaha atrada, zasnavalnik lasnoha łahieru «Jerusalim» ŭ Nalibockaj puščy.

Śmierć Kazłoŭskaha — heta mastackaja fikcyja. Nasamreč jon pražyŭ amal 100 hadoŭ.

Adnak jašče bolšaj režysiorskaj vydumkaj źjaŭlajecca pradstaŭleńnie jaho hierojem druhoha płana.

Realny Kościk Kazłoŭski ratavaŭ habrejaŭ 3 hady — ad prychodu nacystaŭ i ažno da ich uciokaŭ ź Biełarusi.

Naradziŭsia Kościk Kazłoŭski ŭ 1886 hodzie na chutary Makrec la Navahradka. Baćka Ryhor pracavaŭ na młynie ŭ pana Merca. Siamja Kazłoŭskich była niebahataja, mieła ŭsiaho 1,5 hiektara ziamli. Z bratami Bielskimi mały Kastuś siabravaŭ ź dziacinstva. Jany byli susiedziami. Rodnaja vioska Bielskich, Stankievičy, znachodziłasia ŭsiaho za kiłamietr ad chaty Kazłoŭskich. Ad małoha Kościk umieŭ razmaŭlać na idyš. Jašče dziciem baćki addali jaho na navuku da miascovaha habreja-šaŭca. Ad jaho Kościk i navučyŭsia svabodna razmaŭlać na movie susiedziaŭ-habrejaŭ.

Na žyćcio Kazłoŭskija zarablali drobnym handlem. Kościk jeździŭ na kani pa navakolnych vioskach, pradavaŭ i skuplaŭ tavar. Byŭ viadomym u navakolli samahonščykam. Smak jaho «sivuchi» viedali i savieckija partyzany, i habrei z atradu Bielskaha, i miascovyja palicai.

Kościka viedali ŭsie, a jon, dziakujučy hetamu, viedaŭ pra ŭsio, što adbyvałasia navokał.

Pieršaja žonka Kościka pamierła padčas rodaŭ u 1938 hodzie.

Jon sam hadavaŭ pieciarych dziaciej.

Susiedzi jaho amal nie zaŭvažali. Kazłoŭski zajmaŭsia svajoj spravaj, žyŭ na vodšybie, niepadalok ad šašy Navahradak — Lida. Z darohi jaho chutar byŭ niabačny, viaskoŭcy nie viedali, čym zajmajecca ich susied. Dyj charaktar u jaho byŭ taki, što nie lubiŭ być u centry ŭvahi, byŭ niehavarki i ścipły.

Uvosień 1941 hoda, kali niemcy pačali arhanizoŭvać u Navahradku hieta, niamnohim udałosia źbiehčy ad niemcaŭ. Siarod ščaśliŭcaŭ byŭ Tuvija Bielski z žonkaj i bratami. Žonka Bielskaha, darečy, stała pieršaj, kaho Kazłoŭski chavaŭ na svaim chutary.

Uletku nacysty pravodziać druhuju bujnamaštabnuju akcyju pa likvidacyi habrejaŭ u Navahradku. Hinie kala 5 tysiač čałaviek.

Tuvija Bielski prosić Kościka, kab toj pajšoŭ u hieta i pieradaŭ jaho stryječnamu bratu Ijehudu list.

U im Tuvija prosić dałučacca da habrejskaha partyzanskaha atrada ŭ puščy. Ijechuda źbiraŭsia ŭciakać i raniej, ale jaho napałochali čutki ab tym, što savieckija partyzany zabili niekalki ŭciekačoŭ z hieta, pryniaŭšy ich za niamieckich špijonaŭ. Atrymaŭšy list ad brata, Ijechuda doŭha nie dumaje. Razam ź im uciakaje 7 čałaviek.

Jany nie adrazu znachodziać chutar Kazłoŭskaha, błukajuć pa lesie. 11-kiłamietrovy šlach ad Navahradka zaniaŭ im usiu noč. Pieršym u chatu idzie Ijehuda. Pryvitaŭšy stomlenaha pryšelca, Kościk kaža chłopcu, što toj tolki što raźminuŭsia z Tuvijam. «Ale na chvalujsia — kaža Kościk — jany časta prychodziać. Nieŭzabavie viernucca». U lesie chavajecca rešta hrupy. Kościk pieradaje im małako i chleb, rychtuje načleh: jamu z-pad kartopli pry samym lesie. Prykryŭšy jamu draŭlanaj doškaj, Kościk zasypaje jaje źvierchu sałomaj i śmiećciem.

Hetaja bulbianaja jama vyratuje jašče nie adno žyćcio.

Rankam Kościk kormić uciekačoŭ śniadankam: chlebam, kiłbasoj, nalivaje pa čarcy samahonki. Na ranicu na chutary źjaŭlajecca Tuvija i zabiraje ščaśliŭcaŭ u hłyb puščy.

Praź niekalki dzion ludzi z hrupy Ijehudy vypraŭlajucca ŭ Navahradak, kab zabrać z hieta ŭ les svaich siabroŭ. Siarod viaźniaŭ užo chodziać čutki pra lasny atrad bratoŭ Bielskich i pieravałačny punkt u Kazłoŭskaha la lidskaj šašy. Sa žniŭnia da vieraśnia z hieta ŭciakaje ŭsio bolš i bolš ludziej. Ładnaja častka ź ich spyniajecca ŭ domie Kazłoŭskaha. Niekatoryja ž iduć naŭprost u les, bo nie daviarajuć nikomu. Kahości da Kościka pryvodziać znajomyja. Ale pra rataŭnika habrejaŭ u vakolicy viedajuć adzinki.

Ajk Bernštejn z dvuma siabrami traplaje na chutar Kazłoŭskaha vypadkova. Błukaŭšy pa lesie ŭsiu noč, jany vychodziać u Makrec.

Kościk słuchaje ich historyju i z uśmieškaj kaža: «Nu vy chłopcy i ščaślivyja. Budziecie žyć».

Haspadar raźmiaščaje haściej u puni. Tam jany adpačyvajuć paśla načnych pryhodaŭ. Rankam Kościk rychtuje haściam łaźniu i bializnu. Kab padsiłkavacca — bulba z chlebam. Praz čatyry dni partyzany Bielskaha zabirajuć niebarak u les.

Kali ŭ «Jerusalimie» tre byli leki, Kazłoŭski išoŭ u Navahradak i zdabyvaŭ ich. Pa darozie jon zachodziŭ u hieta i pieradavaŭ viaźniam listy ad Tuvii.

Čarhovymi adrasatami stali 20-hadovaja Raja Kaplinskaja i jaje 11 siabroŭ. Jany ŭciakali praź dzirku ŭ płocie, ale niemcy ich zaŭvažyli i adkryli ahoń. Uciekačy cudam acaleli. Praz paru hadzin jany traplajuć na chutar Kościka, a rankam Aron Bielski zabiraje ich u les.

Dva schoviščy Kościk padrychtavaŭ i ŭ chacie — heta paddašša i jama pad padłohaj u kuchni. Na haryščy źmiaščałasia 8 čałaviek. U jamie pad kuchniaj — troje. Abodva schoviščy vykarystoŭvalisia tolki ŭ vyklučnych vypadkach. Kali na dvary źjaŭlalisia palicai, to Kościk nie ryzykavaŭ i nie vypraŭlaŭ habrejaŭ u les. U samy krytyčny momant jany chavalisia ŭ chacie.

Tym časam miascovaje nasielnictva pačynaje skardzicca partyzanam, što habrei zabirajuć u ich apošnija pradukty. Saviety lutujuć. Adzin z partyzanskich kamandziraŭ Viktar Pančankaŭ prymaje rašeńnie źniščyć łahier Bielskich i pakarać śmierciu ŭsich biez vyklučeńnia habrejskich partyzanaŭ. Pra heta daznajecca Kościk i pieradaje Tuvii. Dziakujučy Kazłoŭskamu adbyvajecca sustreča pamiž Pančankam i Bielskim. Im udajecca damovicca nie pierastupać adzin adnamu darohu. Pančankaŭ daruje habrejam žyćcio.

Uzimku 1942 hodu vakolica zamiraje ŭ žachu. Niemcy zabivajuć siamju Babroŭskich. Žonka z mužam, jak i Kościk, chavali ŭ siabie ŭciekačoŭ z hieta. Babroŭskich rasstrelali, chatu padpalili, a šaściarych dziaciej adpravili ŭ kancłahier u Niamieččynu.

Padobny los čakaje i brata Kościka.

Ivan Kazłoŭski pracavaŭ palicajem u Navahradku. Ale svaju pasadu jon vykarystoŭvaje dla taho, kab dapamahać habrejam arhanizoŭvać ŭcioki, zdabyvać dla Bielskich zbroju i źbirać nieabchodnuju infarmacyju.

Dziakujučy jamu Kościk viedaŭ usio, što adbyvajecca ŭ hieta i jakija płany jość u niemcaŭ. U apošnija dni žyćcia Ivan byccam adčuvaŭ, što śmierć moža stać realnaściu. Jon hadzinami siadzić u bratavaj chacie i hladzieŭ u pusteču. Ivan pradčuvaŭ, što načalstva viedaje pra jaho rolu, ale jon nie ratavaŭ siabie, a praciahvaŭ dapamahać habrejam i partyzanam.

Niemcy jamu nie daravali. Ivana zastrelili i spalili ŭ adrynie la lidskaj šašy.

Ani zabojstva Babroŭskich, ani trahiedyja z bratam nie spyniajuć Kościka. Jon praciahvaje dapamahać habrejam i robicca heta jašče bolš advažna. Kali Tuvija niekalki dzion nie prychodzić za novymi ŭciekačami z hieta, Kościk zavodzić ich u pušču sam.

4 lutaha niemcy prymajuć rašeńnie likvidavać hieta ŭ Navahradku. Čatary sotni habrejaŭ pieravoziać u Litoŭku, rasstrelvajuć i zasypajuć u jamie.

Padazreńni pra dziejnaść Kościka ŭsio ž dachodziać da niemcaŭ. Adnym viesnavym rankam na chutary źjaŭlajucca palicai.

Samoha 57-hadovaha haspadara niama. Zatoje jość jahonyja dzieci. Im udajecca schavacca. Palicai zabiahajuć u chatu i pačynajuć stralać biez razboru, sprabujučy kulaj znajści Kościka. Załaziać na paddašša i pačynajuć kałami šukać u sienie žyvoje. Tolki cudam jany abminajuć troch habrejskich dziaciej, jakija tam chavalisia, nakrytyja sienam. Tak i nie znajšoŭšy ani «žydoŭ», ani Kościka, palicai palać puni. Dačka Taisa paśpiavaje ŭciačy da dziadźki, jaki žyvie pobač. Dziaŭčynka chavajecca pad łožkam stryječnaj siastry. U hety čas palicai pačynajuć dopyt małodšaha syna Kościka. Chłopiec maŭčyć. Jaho kładuć na łaŭku i łupcujuć šampałami. Syn, tak i nie raskryŭšy, dzie baćka, hublaje prytomnaść. Palicai iduć u chatu brata. Adzin ź ich zahladaje pad łožka i vyciahvaje Taisu.

«Dyk voś dzie ty, žydzianio» — ciahnučy za vałasy małuju, kryčyć palicaj. Haspadary bažacca, što małaja ichnaja, Kazłoŭskaja.

Adzin palicaj supakojvaje druhoha: «Heta ž dzicia! Što, u ciabie svaich niama? nie čapaj jaje». Małodšaha Kościka kidajuć na darozie niepadalok ad vioski. Chłopcu pašancavała, jaho znajšli siabry i prynieśli dadomu. Niekalki nastupnych miesiacaŭ Kastuś viartaŭsia da zdaroŭja.

Paśla hetaha vypadku Kazłoŭskija pierabirajucca ŭ les i žyvuć razam z tymi, kaho jašče niadaŭna sami ratavali ad śmierci.

Ź lesu Kazłoŭskija vychodziać praź niekalki miesiacaŭ, paśla ŭciokaŭ niemcaŭ 9 lipienia 1944 hodu. Ale na chutar jany ŭžo nie viartajucca. Kościk z synami buduje novy dom u vioscy Łaŭcy, dzie da piensii pracuje zahatoŭščykam. U navakolli zastajecca žyć i niekalki habrejaŭ, jakija za svaje žyćci ŭdziačnyja Kościku. Adnak bolšaść tych, chto vyžyŭ, vyjazdžaje praz Polšču ŭ Izrail. A častka, jak Bielskija, pierabirajecca ŭ ZŠA. Z Kazłoŭskim jany bolš nikoli nie bačacca, niekatoryja čas ad času pišuć jamu listy, vysyłajuć pasyłki. 12 lipienia 1981 hoda, va ŭzroście 95 hod, Kościk pamiraje. Jaho chavajuć na miascovych mohiłkach.

22 śniežnia 1993 hoda Kościk Kazłoŭski (paśmiarotna) i jaho starejšyja syny Hienadź i Uładzimir atrymali zvańnie «Praviednikaŭ narodaŭ śvietu».

Pavodle kamisii Jad Vašem, ciaham troch hadoŭ vajny Kazłoŭskija ŭratavali nie mienš za 500 habrejaŭ.

U časy kali advaha i spahada byli ŭ deficycie, kali kožny spraviadliva kłapaciŭsia pra siabie i svaju siamju, Kościk Kazłoŭski pakazaŭ prykład niezvyčajnaj ludskaści. U jaho nie było suviaziaŭ i hrošaj Oskara Šyndlera, kab «adkupić» habrejaŭ. Jon nie moh raźličvać na dapamahu 350 supracoŭnikaŭ i dypłamatyčny imunitet, jak słavuty Raul Valenbierh.

Kościku dapamahali dzieci i hrošy, vyručanyja za prodaž samahonki.

Biez Kościka Kazłoŭskaha nie było b hierojskaj historyi bratoŭ Bielskich, jakija vyratavali ad śmierci bolš za tysiaču habrejaŭ u nalibockich lasach.

Paśla vajny pra jaho nie pisali knih i nie zdymali filmaŭ. Historyja Kościka Kazłoŭskaha stała viadomaj tolki paśla jahonaj śmierci.

Dźmitryj Hurnievič, belaruspartisan.org

Chočaš padzialicca važnaj infarmacyjaj ananimna i kanfidencyjna? Pišycie redaktaru «Našaj Nivy» ŭ TH