Lucyjan Žalihoŭski: zabyty biełaruski hieroj? 30

U hetyja dni spaŭniajecca 92 hady cikavamu epizodu biełaruskaj historyi, jaki zbolšaha zastajecca pa-za ŭvahaj biełaruskich historykaŭ i biełaruskaj hramadskaści. U našaj pamiaci ad časoŭ hramadzianskaj vajny i raspadu Rasijskaj impieryi zastałasia abvieščanaja ŭ 1918 hodzie Biełaruskaja Narodnaja Respublika, ideały jakoj byli padchoplenyja nastupnymi pakaleńniami biełaruskaj nacyjanalnaj elity i ŭ toj ci inšaj formie padtrymlivajucca dahetul, asabliva dziakujučy i siońniašniemu isnavańniu Rady BNR jak najstarejšaha dziejučaha biełaruskaha palityčnaha instytutu.

Ale mała chto pamiataje pra inšuju dziaržavu, jakaja źjaviłasia na terytoryi Biełarusi ŭ toj ža dramatyčny pieryjad i navat praisnavała ŭ jakaści paŭnavartasnaha dziaržaŭnaha ŭtvareńnia, a nie ŭrada na vyhnańni, ci nie ŭdvaja daŭžej za BNR. Heta dziaržava — Respublika Siaredniaj Litvy.

Lucyjan Žalihoŭski, partret 1923 h.

vajskovaja ŭznaharoda Siaredniaj Litvy (kopija)

paštovyja marki Siaredniaj Litvy

Na hetym tydni spaŭniajecca i 147 hadoŭ z dnia naradžeńnia hałoŭnaha hieroja hetaha epizoda: Lucyjana Žalihoŭskaha. Narodžany na Ašmianščynie ŭ siamji tutejšaj šlachty, Žalihoŭski słužyŭ u rasijskim impieratarskim vojsku. Paśla Lutaŭskaj revalucyi jon kiravaŭ polskimi adździełami ŭ paŭdniovaj Rasii, a ŭ 1919 hodzie viernuŭsia na Litoŭska-biełaruski front polska-savieckaj vajny.

U 1920 hodzie Žalihoŭski kiravaŭ I Biełaruska-litoŭskaj dyvizijaj, jakaja składałasia pieravažna z žycharoŭ Vilenščyny, etničnych biełarusaŭ-litvinaŭ, takich ža, jak sam Žalihoŭski. Pamiž Polščaj i Litoŭskaj Respublikaj (biełaruski ŭrad na toj momant užo byŭ na vyhnańni) išła baraćba za Vilenščynu, i

Biełaruska-litoŭskaja dyvizija vystupiła jak vyraźnik intaresaŭ biełaruskamoŭnaj bolšaści nasielnictva rehijona, jakaja pieravažna ŭśviedamlała siabie palakami i nie žadała dałučacca da novastvoranaj Litoŭskaj Respubliki

— da dziaržavy, što ŭziała sabie imia «Litva», ale nie ciarpieła prava žycharoŭ Vilenščyny i Haradzienščyny taksama nazyvacca litvinami i pry hetym zachoŭvać svaju polska-biełaruskuju tojesnaść.

Dyvizija Žalihoŭskaha paśpiachova vyzvaliła ad litoŭcaŭ Vilniu, Ašmiany, Śvianciany i abvieściła ab stvareńni novaj dziaržavy, Respubliki Siaredniaj Litvy. Stvareńnie Respubliki było častkaj płana Piłsudskaha, taksama polskakulturnaha litvina, pa adradžeńni Vialikaha kniastva Litoŭskaha ŭ vyhladzie kanfiederacyi z troch častak: litoŭskamoŭnaj, polskamoŭnaj (jakoj musiła stacca Siaredniaja Litva) i biełaruskamoŭnaj. Hieapalityčnaja situacyja hetamu płanu spraŭdzicca nie dazvoliła, i ŭ 1922 hodzie Siaredniaja Litva dałučyłasia da Polščy.

Čamu Žalichoŭski nie byŭ u biełaruskim ruchu?

Žalihoŭski ŭ histaryčnaj litaratury značycca jak polski vajskovy dziejač. Jon pryjazna staviŭsia da tahačasnaha biełaruskaha ruchu, chacia sam jahonaj častkaju nie byŭ. Kolki tut jahonaj viny, a kolki — viny samoha biełaruskaha ruchu, heta pytańnie, na jakoje lepiej zmohuć adkazać historyki.

Važna adznačyć, što

biełaruski ruch pačatku 20 stahodździa, jaki składaŭsia pieravažna ź levych, śviadoma adsiakaŭ ad siabie arystakrataŭ-krajoŭcaŭ,

Raman Skirmunt i Mahdalena Radzivił byli siarod niešmatlikich (i aktyŭna ckavanych) vyklučeńniaŭ.

Lavacki zachodniebiełaruski nacyjanalistyčny ruch 20-ch — 30-ch hadoŭ časta adsiakaŭ ad siabie i prosta tych, chto nie padzialaŭ simpatyj da BSSR i savieckaj ułady — ludziej jak Francišak Alachnovič albo Barys Kaverda (zabojca balšavisckaha dziejača Piatra Vojkava). To bok tych, čyju racyju historyja vielmi chutka paćvierdziła.

Biełaruskija nacyjanalisty-hramadoŭcy byli členami ŭradu Siaredniaj Litvy, ale syšli adtul u 1921 hodzie, paśla čaho ŭ Respublicy pačało skaračacca biełaruskaje školnictva. Ci nie byŭ hety sychod vynikam ichnaj niedamovazdolnaści (śviedčańni pra jakuju pieraśledvali i pieraśledvajuć biełaruski ruch i da siońnia), a nie polskaj nacyjanalistyčnaj zmovy?

Inšaja Litva: ci źjaŭlajecca Biełaruś jaje spadkajemcam?

Siaredniaja Litva była badaj što apošniaj u historyi simvaličnaj sprobaj adradžeńnia Vialikaha kniastva Litoŭskaha jak šmatetničnaj dziaržavy,

a nie nacyjanalnaj dziaržavy sučasnych litoŭcaŭ. Z taho času krajovaja vilenska-haradzienskaja kaściolna-polskaja kultura kančatkova nabyła śviadomaść polskaj dyjaspary, a nie aŭtachtonnaha polska-biełaruskamoŭnaha litvinstva. Kaštoŭnaści BNR stratehična zamacavalisia ŭ jakaści paŭnavartasnaha niekałanijalnaha prajekta biełaruskaj śviadomaści (abo padmurku hetaha prajektu). Spadčyna ž VKŁ u suśvietnaj histaryčnaj navucy da samaha pačatku 21 stahodździa razhladałasia jak vyklučnaja ŭłasnaść sučasnych litoŭcaŭ, čyja nacyjanalistyčnaja ideałohija na vilenskich palakaŭ i biełarusaŭ hladzić nie inakš, jak na słavianizavanych litoŭcaŭ.

Intares da VKŁ jak «svajoj» dziaržavy ŭ druhoj pałovie 20 stahodździa pračnuŭsia siarod biełaruskaj kulturnaj i intelektualnaj elity, ale tak i nie abudziŭsia ŭ vilenska-haradzienskich palakaŭ, jakija, niahlediačy ni na jakija histaryčnyja padstavy, razhladajuć Varšavu i «karonu» ŭ jakaści svajoj mietrapolii.

Navažusia skazać, što ciapier

mienavita biełaruski nacyjanalizm kanca 20 — pačatku 21 stahodździaŭ, zastajecca najbolš naturalnym i paśladovym pierajemnikam krajovaści i litvinstva Žalihoŭskaha.

Biełaruski nacyjanalny ruch pačatku 21 stahodździa nieŭchilna nabyvaje nie tolki etničnyja, ale i hramadzianskija rysy, i padychodzić da patreby razhladać jak «svaich suajčyńnikaŭ» i biełaruskich haboejaŭ, i navat takich ludziej, jak Mašeraŭ ci Łukašenka. Lišnie kazać i ab naturalnym vypraŭleńni jahonaha levaha krenu i źniaćci «kłasavaha pytańnia» z paradku dnia pry vyznačeńni svajho staŭleńnia da tych ci inšych histaryčnych dziejačoŭ. Pastupova adbyvajecca libieralizacyja staŭleńnia da rasijskaj movy jak movy biełarusaŭ — i niama nijakaj padstavy pazbaŭlać anałahičnych pravoŭ taksama i polskuju movu, pahatoŭ u tym mocna źbiełaruščanym vyhladzie, u jakim na joj havaryŭ navat Juzaf Piłsudski.

Biełaruskaja nacyjanalnaja samaśviadomaść pastupova prychodzić da ŭspryjaćcia Adama Mickieviča i Tadevuša Kaściuški jak tutejšych — a značyć i «biełaruskich» — dziejačoŭ. Heta aznačaje, što

my pavinny šanavać pamiać i Lucyjana Žalihoŭskaha, jaki pa sučasnych mierkach byŭ nikim inšym, jak biełarusam: aŭtachtonnym žycharom Ašmianščyny, što ŭśviedamlaŭ siabie tutejšym litvinam.

Proćma ludziej z dakładna takimi ž etna-sacyja-kulturnymi charaktarystykami (kataliki, z sučasnaj Zachodniaj Biełarusi, z polskamoŭnaj šlachty) paŭnili tady šerahi i biełaruskaha ruchu. Nacyjanalnaja prynaležnaść dla tych ludziej u toj čas była nie hetulki abjektyŭnaj rečču, kolki pradmietam vybaru, abumoŭlenaha estetyčnymi i palityčnymi pierakanańniami. U 21 stahodździ biełaruskaja nacyjanalnaja śviadomaść pavinna razhladać usich ich jak «svaich».

Žalihoŭski zmahaŭsia za svabodu našaj ziamli ad balšavikoŭ, padaryŭšy Zachodniaj Biełarusi lišnich 20 hadoŭ adnosnaha pakoju. U apošnija hady u hramadskuju śviadomaść častki biełarusaŭ pastupova viartajecca postać inšaha hieroja hramadzianskaj vajny i antysavieckaj baraćby — hienierała Bułaka-Bałachoviča. Ci nie źjaŭlajecca Lucyjan Žalihoŭski fihuraj, paraŭnalnaj z Bałachovičam i niezasłužana nami zabytaj?

Aleś Čajčyc

Chočaš padzialicca važnaj infarmacyjaj ananimna i kanfidencyjna? Pišycie redaktaru «Našaj Nivy» ŭ TH