Čym žyli niealityčnyja ludzi?
Nie treba dumać, što hetyja ludzi byli niejkimi hrubymi, mienš kiemlivymi, čym my, što heta byli takija napaŭmałpy. Heta absalutna ludzi našaha typu. Takija samyja cikaŭnyja, aktyŭnyja, lanivyja, kryŭdlivyja.
Kali ciapierašniaha čałavieka adpravić u staražytnaść, vialikaja mahčymaść, što jon pamre z hoładu. Kali taho čałavieka ŭ naš čas — taksama. Ale kali adzin adnamu padkaža, dyk naš čałaviek adaptujecca i navučycca, jak žyć tam. A dzieci taho niealityčnaha čałavieka, kali ich adpravić u škołu, spakojna pastupiać va ŭniviersitet — i stanuć prahramistami.
Niealit
pieryjad raźvićcia čałaviectva, jakim zaviaršajecca kamienny viek. Na Biełarusi ciahnuŭsia z kanca V tysiačahodździa da n.e. da pačatku II tysiačahodździa da n.e.
Usio ich žyćcio było adaptavana da tahačasnych umoŭ. Usia Biełaruś časoŭ niealitu i bronzavaha vieku — heta byŭ sucelny les. Byŭ krychu ciaplejšy klimat, čym ciapier, bolš liścievych dreŭ. Było bolš jadomych raślin. I ŭsio navakolle było vielmi bahataje na dzičynu, ptušku, rybu.
Toje, jak kazali niekatoryja myślary XX stahodździa: «čiełoviek vłačił žałkoje połuhołodnoje suŝiestvovanije», — łuchta. Ježy było nastolki mnoha, što, kab zabiaśpiečyć siabie na zaŭtra, treba było pracavać u siarednim kala 2 hadzin u dzień — a reštu času možna było vykarystoŭvać na siabie, na blizkich, na kazki, na śpievy, na paspać, palenavacca, pavałendacca… U tych ludziej było značna bolš volnaha času, čym u nas.
Zrazumieła, nie było miedycyny, byŭ vialiki traŭmatyzm. Siemji hublali kožnaje druhoje dzicia. Kali dzicia vyžyvała da 5 hadoŭ, to ŭ jaho byli šancy dažyć i da 50—60 hadoŭ. Ale pryrodny adbor byŭ vielmi žorstki. Chacia ŭ našych vioskach blizkaja śmiarotnaść zachoŭvałasia da pačatku XIX stahodździa.
Ludzi na biełaruskim Paazierji časoŭ niealitu žyli viosačkami. Kožnuju viosačku zajmała adna nievialikaja siamja čałaviek na 15—20 — try pakaleńni: babula-dziadula i ich syny sa svaimi siemjami. Vioski byli pieravažna pryviazanyja da azioraŭ — nie takich, jak Narač, hłybokich i čystych, a zarastajučych, zabałočanych azioraŭ, płytkich, dzie lepš prahravałasia vada i ad taho bolš było žyŭnaści: ryba, kački, husi, lebiedzi, hniozdy ź jajkami, čarapachi bałotnyja, šmat raślin…
FLICKR.COM, DSHOT ICC-BY-2.0
Čylim
U tyja časy ludzi jašče nie viedali złakaŭ. Na muku jany pieracirali ziarniaty vadzianoha arecha — čylimu. Ciapier hetaja raślina redkaja, a ŭ tyja časy časy čylimam byli skroź zarosłyja aziory. Jaho płady ŭ kalučych łupinach možna było sušyć i zachoŭvać na zimu.
Čylim trapiŭ u Čyrvonuju knihu, bo ludzi jaho źjeli — jaho možna jeści syrym, smažanym, piečanym, zmałoć na muku i pryhatavać chleb. Heta adna ź viersij, čamu ŭ paŭnočnaj Biełarusi tak pozna zaradžajecca ziemlarobstva. Doŭhi čas jano było paprostu zabaŭkaj, rytuałam. Mahčyma, tamu, što byŭ chleb, jaki ros sam pa sabie i nie treba było ni arać, ni siejać — prosta iści i źbirać.
Ci była ŭ staražytnych ludziej niejkaja duchoŭnaja kultura?
Na raźvićcio duchoŭnaj kultury ŭ tych ludziej było mnoha času. Ale archieałohija daśleduje rečy. Kali jany ŭ rečach adlustroŭvali niejkija duchoŭnyja prajavy, my heta bačym pa fihurkach z kostki i rohu, pa ŭzorach na posudzie. Isnavaŭ kult kački, miadźviedzia, łasia. Kaścianyja statuetki źmiejek źviazanyja z kultam źmiai (cikava, što biełarusy šanavali vužoŭ tysiačahodździami, hety zvyčaj dajšoŭ da Novaha času). Fihurki čałavieka kažuć pra kult prodka — abo ž heta vyjava antrapamorfnaha (čałaviekapadobnaha) bostva.
Vierahodnuju poviaź z tahačasnym kultam kački možna ŭbačyć u fina-vuhorskim epasie «Kalevała».
Tam jość kavałačak pra toje, jak utvaryŭsia Suśviet. Było tolki mora, i lotała nad moram kačka. Uzmaliłasia jana bahini — i taja vysunuła z mora kalena, na jakim kačka adkłała jajka. Ale kalena ŭ bahini zaciakło, jana im varuchnuła, jajka pakaciłasia i raźbiłasia. Ź białka ŭtvaryłasia nieba, z žaŭtka — sonca, sa škarłupiny — ziamnaja ćvierdź. Stvareńnie suśvietu ad kački. Hetaja ideja pieradavałasia ad pakaleńnia da pakaleńnia, ad kultury da kultury. Pieršymi nośbitami hetaj idei na našych ziemlach byli ludzi archieałahičnaj kultury hrabianiova-jamkavaj kieramiki. Niekatoryja daśledčyki ličać ich dalokimi prodkami fina-vuhorskich narodaŭ.
Čałaviek niealitu ciahnuŭsia da pryhožaha, jak i my. Skulptura kački z Kryvinskaha tarfianiku. Skulptura čałavieka stul ža. Im prykładna 4 tysiačy hadoŭ. Ich adnosiać da paŭnočnabiełaruskaj archieałahičnaj kultury.
Jak vyhladaŭ dzień pieršabytnaha žychara Biełarusi?
Z ranicy častka mužykoŭ išła ŭ les na palavańnie: pravieryć siłki, pastki. Moža, niešta patrapicca padstrelić, tady klikali ludziej ź vioski, kab dapamahli prynieści. Heta byŭ užo pieryjad indyvidualnaha palavańnia.
Častka mužykoŭ išła pravieryć pastki i sietki na rybu. Adnojčy my byli z baćkam u raźviedcy pad Lepielem, i kabieta zaprasiła zajści pahladzieć tatavy staryja instrumienty. Mianie ŭraziŭ rybacki ryštunak. Heta było toje, što ja znachodžu ŭ Asaŭcy! Takija samyja hlinianyja hruziły, toj ža formy. Sietka z takimi ž vuzłami. Bieraścianyja papłaŭki identyčnyja tym, što ŭ raskopie… Pamiž hetymi ludźmi 4 tysiačy hadoŭ. Ale kali niešta dobraje, to našto prydumlać novaje? Uvohule, paśla niealitu, kali nie brać XIX stahodździe ź jaho vybucham technałohij, u Siaredniavieččy i Novym časie prydumali tolki vint. Mnohimi vynachodnictvami kamiennaha vieku my karystajemsia i ciapier.
Niejak tak vyhladała žytło nasielnikaŭ Kryvinskaha tarfianiku. Choć raskopki tam iduć vielmi daŭno, ahulna ŭskrytaja płošča nie vielmi vialikaja, praca marudnaja i dalikatnaja, tamu jašče i nie adšukali nivodnaj poŭnaj pabudovy. Na fota: rekanstrukcyja chaciny kamiennaha vieku ŭ Kijeryki, Finlandyja. WIKIMEDIA.COMMONS, BY NINARAS
Niejki čas ludzi addavali na toje, kab prybirać učastak. Rybu i žyviołu raźbirali niepadalok ad chataŭ, usio śmiećcie zastavałasia tut ža i hniło, stajaŭ smurod. Vyhladaje, što takija miescy admysłova zasypali piaskom — takaja sanitarnaja čystka.
Zrazumieła, pa miery nieabchodnaści ludzi zajmalisia ŭparadkavańniem u pasieliščy: padpraŭlali chatu, vohnišča. U raskopie vidać, jak vohnišča dalikatna i akuratna rychtavali i dahladali. Kali vohnišča vychodziła za padsypnuju padušku supraćpažarnaj biaśpieki, to možna było ŭpalić torf — a heta była katastrofa.
Žančyny mahli źbirać raśliny, karani, jahady, hryby, a taksama narychtoŭvać materyjały: łub, biarostu dla posudu i papłaŭkoŭ, tryśnioh dla placieńnia… Tahačasnyja ludzi plali takija ž vyraby, jak biełarusy ciapier, ale nie z sałomy, a z tryśniahu. Niejkuju častku dnia addavali na toje, kab papravić instrumienty, vopratku. Tady ŭžo pačynali tkać, ale śpiarša nie z voŭny (aviečka źjaŭlajecca ŭ poźnim niealicie i bronzavym vieku), a z łubianych abo krapiŭnych nitak. Biełaruskaja tradycyja śpiavańnia žniejek u poli moža pachodzić z pradaŭnich časoŭ, kali davodziłasia vykonvać manatonnuju rabotu, naprykład miać na nitki krapivu. Zrazumieła, heta nie rabili moŭčki. U niealicie i bronzavym vieku ŭ našych prodkaŭ była vielmi vialikaja vusnaja spadčyna. «Ilijada» Hamiera — heta blizkija časy. Kali heta było ŭ Hrecyi, značyć, było i ŭ nas.
Ad časoŭ miezalitu pryroda na Biełarusi mała źmianiłasia. Ale ščylnaść nasielnictva była kudy mienšaja. U adnym ciapierašnim rajonie mahli žyć paru socień čałaviek. Na ŭsiu Biełaruś žyło kala 10 tysiač — hrupkami pa 15—20 čałaviek. Kožnaja siamja mieła vialikuju terytoryju, dzie było 5—6 stajanak, letnich i zimovych. Jany prychodzili ŭ adno miesca, žyli tam miesiac, pakul nie abjadali ŭsio navokał. Kali im stanaviłasia troški ciažej zdabyvać ježu, usio pakidali: posud, bolšaść instrumientaŭ… Brali z saboj tolki samaje nieabchodnaje — i išli na nastupnuju stajanku. A tam pavucinu vymieści, paru kałkoŭ padmianić — i nastupny miesiac jany žyvuć tut. I tak hod za hodam chodziać pa kole, a na zimu sychodziać na zimovuju stajanku ŭ hłyboki les, u zacišnaje miesca… Rečy na stajankach pakidali spakojna: a chto zabiare? Z susiedziami sustrakalisia, moža, raz na paŭhoda — pamianiacca dziaŭčatami-chłapcami: addać dziaŭčat, uziać chłapcoŭ…
Z usioj Uschodniaj Jeŭropy novyja kulturnyja impulsy prychodzili ŭ Biełaruskaje Paazierje faktyčna ŭ apošniuju čarhu. Chvali, što pieravaročvali tradycyjnaje hramadstva, nie mieli tut radykalnych nastupstvaŭ. Takoje spakojnaje biełaruskaje bałota, na jakim ludzi žyli ŭ svajo zadavalnieńnie.
U čas, kali ludzi žyli na stajankach u Asaŭcy, u Jehipcie budavali piramidy. Budavali takija samyja ludzi, z takim ža rozumam i vačyma. Prosta ŭ ich była patreba zbudavać piramidy, była svaja cyvilizacyja, svaja pryroda, jakaja vymahała asobnaha padychodu. Čamu my kažam: tyja cyvilizavanyja, a hetyja nie — bo nie budavali piramidy i žyli ŭ draŭlanych lohkich chacinach? Jany prosta idealna adaptavanyja da kankretnych pryrodnych umoŭ.
Historyk Michaś Čarniaŭski mieŭ unikalna celnaje bačańnie dalokich epoch. Na fota: jon idzie miž namiotaŭ padčas studenckaj archieałahičnaj ekśpiedycyi na Kryvinskim tarfianiku
My možam ličyć tahačasnych ludziej svaimi prodkami?
Prynamsi z časoŭ miezalitu ŭsie archieałahičnyja kultury na Paazierji majuć pierajemnaść. U vialikaj stupieni nasielnictva zastajecca toje ž, prychodziać tolki novyja ŭpłyvy, novaja kultura, ideałahična macniejšaja.
U rańnim niealicie ŭ Asaŭcy isnuje narvienskaja kultura — naščadki miezalityčnaj kultury kunda. U siaredzinie IV tysiačahodździa da n. e. z poŭnačy prychodzić chvościk impulsu kultury hrabianiova-jamkavaj kieramiki. Ich pomnikaŭ na Biełarusi zusim mała: na Naračanskich aziorach, u rajonie Vilejki, kryšku ŭ rajonie Lepiela i pa Dźvinie bližej da Łatvii. Ale niešta ŭ ich było takoje mocnaje, što pad ich upłyvam miascovaje nasielnictva źmianiaje śvietapohlad: źjaŭlajecca kult kački, źmianiajecca arnamient na kieramicy i sposab apracoŭki jaje pavierchni.
Archieałahičnaj kulturaj
pryniata nazyvać ahulnaść archieałahičnych pomnikaŭ, abjadnanych adnoj materyjalnaj kulturaj, terytoryjaj i časam isnavańnia.
U rańnim bronzavym vieku arnamient na posudzie — heta jak vyšyvanka: tvar kultury. Archieałahičnyja kultury adroźnivajucca najpierš kieramikaj: formaj vienca, dna, arnamientam i składam taho, što damiešvałasia ŭ hlinu. Tak što źmienu kultur niealitu i bronzavaha vieku my bačym najpierš pa źmienie kieramiki.
Kali na ziemli narvienskaj kultury pryjšła hrabianiova-jamkavaja, ich kambinacyja ŭtvaryła ŭśviackuju kulturu. U pačatku III tysiačahodździa da n. e. na jaje ziemli ŭ nievialikaj kolkaści prychodziać nośbity kultury bajavych siakier, abo šnuravoj kieramiki. Heta pieršyja indajeŭrapiejcy. Jany prynosiać kult ahniu, sonca, źjaŭlajucca składanyja burštynavyja ŭpryhožańni, častka ź ich azdoblenaja nasiečkami — imitacyjaj soniečnych pramianioŭ.
Miks uśviackaj kultury i šnuravikoŭ utvaryŭ supolnaść, jakuju my nazyvajem paŭnočnabiełaruskaj kulturaj. U 2-j pałovie II tysiačahodździa da n. e. da ich dadałasia nieviadomaja nam pakul kultura — i ź ich miksu ŭtvarylisia bałty.
Adkryćcio
Daśledavać biełaruskuju prahistoryju namnoha ciažej, čym hrečaskuju ci, prykładam, šumierskuju. Da pačatku XX stahodździa naša cyvilizacyja na 90% była cyvilizacyjaj z dreva, a dreva hnije.
Kab arhanika zachoŭvałasia tysiačahodździami, treba ŭnikalnyja ŭmovy: adsutnaść dostupu kisłarodu i dobraja ŭvilhotnienaść. Michaś Čarniaŭski adšukaŭ miesca, dzie hetyja ŭmovy vytrymlivalisia: ničym, zdavałasia b, nieprykmietny tarfianik kala vioski Asaviec u Biešankovickim rajonie. U dahistaryčnyja časy tam było voziera, na bierahach jakoha sialilisia ludzi. Heta było niešta kštałtu siezonnych pasialeńniaŭ: uletku ludzi prychodzili siudy, łavili rybu, palavali, a ŭzimku sychodzili ŭ sušejšaje miesca, dzie droŭ davoli — u lasy.
Z časam klimat staŭ chaładniejšym i daždžliviejšym. (Niekatoryja navukoŭcy źviazvajuć heta z vybucham vułkana Santaryn (1700—1600 hady da n. e.) u Mižziemnym mory, jaki źniščyŭ ceły vostraŭ i vykinuŭ sotni tysiač ton popiełu ŭ atmaśfieru.) Uzrovień vady ŭ voziery pastupova ros, ludzi musili adstupać usio dalej. Dzied, płyvučy z unukam na čoŭnie, moh pakazvać pad vadoju miesca, dzie było pasialeńnie ŭ časy jaho dziacinstva. Z časam voziera zarastała, pieratvarajučysia ŭ bałota i kansiervujučy reštki kolišniaha žyćcia. Unikalnaść Kryvinskaha tarfianika ŭ tym, što pa jaho pomnikach možna prasačyć žyćcio ciaham 2500 hadoŭ.
Michaś Čarniaŭski mieŭ unikalna celnaje bačańnie dalokich epoch. Jon nie byŭ archieołaham-biurakratam, jaki ŭletku kapaje, uzimku pierapisvaje znachodki i piša spravazdaču ŭ vuzkaśpiecyjalizavanaje vydańnie. Čarniaŭski ŭmieŭ interpretavać svaje adkryćci dla masavaha ŭžytku. Jaho kniha «Vohniepakłońniki» vyjšła vialikim nakładam i była papularnaja siarod dziaciej. Čarniaŭski ŭmieŭ «uleźci ŭ hałavu» čałavieku kamiennaha ci bronzavaha viakoŭ. «Z čałavieka naradžajecca čałaviek, z karovy — maleńkaja karoŭka, z kački — jajka, ź jaho — znoŭ kačka. Heta ŭsprymałasia jak cud», — tak Čarniaŭski tłumačyŭ, čamu ŭ arnamientach traplajucca vyjavy kačak, a historyi pra stvareńnie śvietu ź jajka jość u mnohich narodaŭ.
Taksama Čarniaŭski byŭ peŭny, što ŭ paźniejšyja časy isnavaŭ ahulnajeŭrapiejski kult pakłanieńnia ahniu i soncu.
Ad kanca 1980-ch, kali abudziłasia cikavaść da ŭłasnaj historyi, Čarniaŭski mnoha pisaŭ i pra histaryčnyja časy: pra słavutyja bitvy časoŭ VKŁ, pra padziei i asobaŭ. Dziakujučy lohkamu stylu jaho artykuły dobra čytajucca i ciapier.
Što viadoma pra pachodžańnie, movu, etničnuju prynaležnaść našych prodkaŭ da prychodu indajeŭrapiejcaŭ?
Viadoma vielmi mała. Tradycyi daindajeŭrapiejcaŭ pachodziać ad palealitu. Heta tak zvanyja palaŭničyja na paŭnočnych aleniaŭ. Častka ich zastałasia tut, pačała mianiacca i źmiešvacca ź inšymi ludźmi. A častka, vierahodna, sychodzić na poŭnač.
Kali prychodziać indajeŭrapiejcy i zajmajuć terytoryju Prybałtyki, Biełarusi, Polščy, Ukrainy, častkova Rasii — tut pačynaje zavarvacca kulturnaja miešanina, ź jakoj praz doŭhi pieryjad času, bolš za tysiaču hadoŭ, vyłuzvajucca hiermancy, bałty i słavianie. A da I tysiačahodździa da n. e. my nie možam havaryć pra etničnuju prynaležnaść tych, chto tut žyŭ, i ŭviazvać ź niejkim etnasam.
Suisnavańnie kultur było mirnym?
Kali prychodzić čužoje nasielnictva i vybivaje miascovaje, jano całkam prynosić svaju materyjalnuju kulturu. A ŭ našym vypadku zvyčajnyja pryłady pracy i navat bolšaja častka palaŭničaj zbroi zastajucca raniejšymi. Kult kački nie źnikaje, a isnuje poruč z novym kultam ahniu i sonca, kryžami na dnie harškoŭ.
Nasielnictva dapaŭniajecca, abnaŭlajecca, ale ŭ bolšaści zastajecca tutejšym.
