Historyk Anatol Vialiki apisvaje praces pieradačy Biełastoččyny Polščy ŭ svajoj manahrafii.
— Ja zakranaju pytańnie vyznačeńnia biełaruskaha-polskaha ŭčastku saviecka-polskaj miažy, jaje delimitacyi (vyznačeńnie ahulnaha stanovišča i nakirunku dziaržaŭnaj miažy pamiž sumiežnymi krainami šlacham pieramoŭ) i demarkacyi (praviadzieńnie linii dziaržaŭnaj miažy na miascovaści z abaznačeńniem jaje śpiecyjalnymi pamiežnymi znakami), pierasialeńnie biełarusaŭ i palakaŭ.
«NN»: I šmat było pierasielenych?
AV: Pieramiaščeńnie nasielnictva z Polščy i Biełarusi ŭ 1940-1950-ch hadach išło jak častka ahulnajeŭrapiejskich paślavajennych pieramiaščeńniaŭ: palakaŭ z zachodnich abłaściej Biełarusi — u Polšču, a biełarusaŭ — z Polščy ŭ BSSR. U 1946 hodzie hety praces štučna pieraryvajecca Savieckim Sajuzam. Ale ŭ Biełarusi zastajecca značnaja kolkaść palakaŭ. Ubačyŭšy tuju nialudskuju ŭładu, jak jaje nazyvali, jany chacieli ŭźjadnacca sa svajakami ŭ Polščy. Praces uznaviŭsia tolki paśla śmierci Stalina. I z 1955 pa 1959 adbyvałasia repatryjacyja (viartańnie na radzimu vajennapałonnych, pieramieščanych asobaŭ, biežancaŭ, emihrantaŭ z adnaŭleńniem u pravach hramadzianstva) palakaŭ z zachodnich abłaściej Biełarusi ŭ Polšču. Pa roznych padlikach
za dźvie hetyja chvali vyjechała ad 500 da 600 tysiač čałaviek.
Heta vialikaja ličba. Hrodzienskuju vobłaść u paślavajenny čas pakinuła kala 400 tysiač čałaviek.
«NN»: A ci šmat biełarusaŭ z Polščy pryjechali ŭ 1940-ch hadach u BSSR?
AV: U pieršuju chvalu z 1944 pa 1946 siudy pryjechała tolki 20 tysiač biełarusaŭ. A ŭ druhuju — litaralna dziesiatki viarnulisia. Repatryjacyja była faktyčna ŭ adzin bok. Bo razumieli, jakaja ŭłada była ŭ BSSR. Navat kamunistyčnaja Polšča stvarała bolš spryjalnyja ŭmovy dla biełarusaŭ, jakija žyli hałoŭnym čynam na Biełastoččynie.
Cikavy fakt, što z 1944 hoda palaki chacieli adkryć konsulstvy ŭ Minsku, Hrodnie i Breście. Ale kiraŭnictva Savieckaha Sajuza kateharyčna admaŭlała. I palakam dazvolili heta zrabić tolki ŭ 1972 hodzie. A nie dazvalali, bo ŭ BSSR znachodziłasia šmat palakaŭ i byli prablemy z nacyjanalnaj mienšaściu, chacia ŭ SSSR takoha paniaćcia i nie isnavała.
«NN»: Vy zasiarodžvajeciesia na pracesie pieradačy Biełastoččyny Polščy. Što novaha raskryvajecie?
AV: U manahrafii drukujucca novyja materyjały nakont tahačasnych sprečak ab płoščy terytoryi, jakaja musiła adyści da Polščy. Byŭ taki historyk Majsiej Hrynbłat. Jamu ŭ svoj čas dali zadańnie vyznačyć etnahrafičnyja miežy biełaruskaha naroda. Jaho miežy adpaviadali miežam Maksima Hareckaha, praviedzienym u 1921 hodzie. Jany achoplivali ŭsiu Biełastoččynu, Suvałki i h.d. Ale ŭ 1940-ch hadach vyrašałasia palityčnaje pytańnie. I nichto nie hladzieŭ na etnahrafičnyja, histaryčnyja, hieahrafičnyja momanty.
Taksama viałasia sprečka ab Biełaviežskaj puščy. Jaje padzialili papałam. I biełarusy, i palaki pačali ciahnuć hetuju koŭdru kožny na siabie. Panamarenka pisaŭ Mołatavu, Stalinu, kab addali pušču całkam biełarusam. I palaki pisali Stalinu z prośbaj addać im pušču.
Heta było nie prosta pytańnie miažy, a pytańnie płoščy terytoryi, jakaja adydzie.
«NN»: Praces pieradačy Biełastoččyny byŭ adnačasnym, ci paśla «darazalisia» kavałki?
AV: Delimitacyja i demarkacyja prachodziła ŭ asnoŭnym z 1946 pa 1948. Apošniaja demarkacyja adbyłasia ŭ 1949 hodzie. I kožny raz usio adychodziła na karyść Polščy.
Ja adkryju takuju tajamnicu, ab jakoj u knizie tolki ŭzhadvaju. Kali miažu demarkiravali, Viarchoŭny Saviet pavinien byŭ zaćvierdzić taki krok. Viarchoŭny Saviet SSSR zaćvierdziŭ, ale dakumienty ŭ Biełaruś nie adasłaŭ.
I da siońnia ŭ nas niama ratyfikacyjnych hramat, što my demarkiravali miažu.
I kali ŭ 1991 hodzie ŭ Biełaruś pryjechaŭ ministr zamiežnych spraŭ Polščy Kšyštaf Skubišeŭski i prapanavaŭ padpisać dakumient ab miažy, što biełarusy nie majuć pretenzij, naš ministr zamiežnych spraŭ Piotr Kraŭčanka «ŭstaŭ na dyby». «U nas nijakich dakumientaŭ niama. Tamu pytańnie zastajecca adkrytym». I farmalna jon mieŭ racyju. Sp. Kraŭčanka tłumačyŭ heta tym, što Biełaruś nie padpisvała i ratyfikavała dakumienty. Ale ŭžo ŭ 1992 hodzie, kali padpisvałasia pahadnieńnie pamiž Biełaruśsiu i Polščaj, padkreślivałasia, što nijakich terytaryjalnych pretenzij adzin da adnaho nie majem. Taki kazus pakazvaje rolu Biełarusi ŭ savieckich mižnarodnych stasunkach. Biełaruskaje kiraŭnictva da važnych pytańniaŭ nie dapuskałasia.
Biełaruś u saviecka-polskich miždziaržaŭnych adnosinach. 1944-1959 / Anatol Vialiki; manahrafija. — Minsk, 2010.
