Hienadź Koršunaŭ
— Hienadź, vy raz na kvartał robicie spravazdaču pra dynamiku palityčnych represij u Biełarusi. U vašych spravazdačach fihuruje šmat pakaźnikaŭ intensiŭnaści represij (kolkaść palitviaźniaŭ, štrafaŭ, administracyjnych aryštaŭ, ekstremisckich farmavańniaŭ i materyjałaŭ, asobaŭ, datyčnych da teraryzmu, likvidavanych NDA i h. d.) Jakija ź ličbaŭ, na vaš pohlad, samyja važnyja? Nakolki ich dynamika sinchronnaja?
— Uzvažyć značnaść hetych pakaźnikaŭ davoli składana. Składana jašče i tamu, što heta nie prosta suchija ličby — heta losy ludziej. Kali havaryć pra dynamiku, to jana ŭ roznych pakaźnikaŭ roznaja. Danyja za pieršy kvartał 2024 hoda jašče nie apracavanyja. Ale ŭ 2023 hodzie kolkaść administracyjnych spraŭ rasła ad kvartała da kvartała. A kolkaść kryminalnych spraŭ — chutčej źnižałasia. Toje samaje my možam skazać i pra kolkaść palitviaźniaŭ: ciaham minułaha hoda jana pastupova źnižałasia.
A što da kolkaści likvidavanych NDA i kolkaści «ekstremisckich farmavańniaŭ», to jany raśli ŭsio bolšymi tempami.
— Čamu faktyčna z kanca 2022 hoda zastajecca amal niaźmiennaj kolkaść palitviaźniaŭ, pryznanych pravaabarončaj supolnaściu — prykładna 1500? Jasna, što niechta vyzvalajecca, adbyŭšy pakarańnie (kančajucca terminy tych, kaho asudzili na hod-dva), a novych sadžajuć. Ale čamu bałans hetych kolkaściaŭ nie mianiajecca? Heta vypadkova ci heta śviadomaje rašeńnie ŭłady? Vy, analizujučy danyja pa represijach, u vieraśni letaś pisali pra «svojeasablivaje płato». Dyk płato ci nie płato? I kali płato, to pra što heta śviedčyć?
— Pavodle danych pravaabarončaha centra «Viasna», ličbu ŭ 1400 palitviaźniaŭ Biełaruś pierasiahnuła ŭ kastryčniku 2022 hoda. Užo ŭ krasaviku 2023 hoda stała 1500. U traŭni 2023 hoda byŭ dasiahnuty maksimum — 1525 palitviaźniaŭ. Ale z vosieni 2023 hoda ich kolkaść pačała źnižacca. Ličba na siońnia, na 3 krasavika 2024 hoda, — 1393.
U paraŭnańni ź pikam my majem źnižeńnie na 10 pracentaŭ.
U 2021 hodzie kolkaść palitviaźniaŭ rasła vybuchova. Tady byli pryznanyja palitviaźniami 797 čałaviek, u 2022-m — 889, u 2023-m — 640. Za pieršy kvartał biahučaha hoda palitviaźniami byli pryznanyja 99 čałaviek.
Kolkaść palitviaźniaŭ sapraŭdy pačała źnižacca. I heta maje naturalnaje tłumačeńnie ŭ tym, što ŭ ładnaj častki palitźniavolenych terminy byli adnosna nievialikija.
Naprykancy minułaha hoda pravaabaroncy pačali nadavać novy status tym, chto ŭžo vyzvaliŭsia, — «były palitviazień».
U 2023 hodzie źmianiŭsia farmat represij, nabor artykułaŭ, jakija stali čaściej užyvacca siłavikami. Zamiest kryminalnaj čaściej stali pryciahvać da administracyjnaj adkaznaści.
Z adnaho boku, navidavoku płato represij, ź inšaha — ułady pačali mianiać instrumienty represij, akcent zrušyŭsia z kryminalnaha pieraśledu na masavaje zapałochvańnie pratestavaj, prademakratyčnaj častki hramadstva.
— Ci možna skazać, što pieravažnaja častka represij, novych faktaŭ pieraśledu — za ŭdzieł u pratestach 2020 hoda?
— Vialikaja častka spraŭ — i za vykazvańnie svajoj dumki ciapier. Ułady sprabujuć prademanstravać, što ŭsia miedyjaśfiera — i sacyjalnyja sietki, i błohiery — pad pilnym kantrolem.
Tak, šmat spraŭ za ŭdzieł u pratestach 2020 hoda. Ale nie spyniajucca represii i za vykazvańni adnosna vajny i adnosna roznych hučnych padziej, takich jak śmierć kahości ź siłavikoŭ ci terakt u susiedniaj Rasii. Na heta reakcyja imhniennaja.
Voś heta dva asnoŭnyja matyvy, pavodle jakich stasujucca represii — udzieł u padziejach 2020 hoda i ciapierašnija vykazvańni ŭ sacsietkach.
— Vaš termin «płato» adnosna kolkaści palitviaźniaŭ — ci adznačaje jon, što ŭzrovień represij stabilizavaŭsia? Ci pavodle inšych pakaźnikaŭ ich machavik nabiraje abaroty?
— Jon krucicca. Ale jaho kručeńnie vyjšła na stabilny ŭzrovień. Abo tak heta i było zapłanavana, abo ŭzmacniać represii vychodzić zanadta doraha.
— Ale śpisy, skažam, ekstremisckich farmavańniaŭ ci terarystaŭ — jany, ja tak razumieju, nie skaračajucca, a tolki pašyrajucca?
— Tak, za redkimi vyklučeńniami — nie skaračajucca. Ale letaś, jak ja kazaŭ, pavialičvałasia nie tolki kolkaść ekstremisckich farmavańniaŭ, ale i temp ich pryrostu.
— Ci jość suviaź pamiž uviadzieńniem novych sankcyj i intensiŭnaściu represij (niepasredna ci z łaham)? Abo takoj suviazi naahuł niama? U 2022 hodzie ES pryniaŭ 6 pakietaŭ sankcyj, u 2023-m — adzin.
— Ja nie kazaŭ by pra ščylnuju suviaź hetych źjaŭ. Na dynamiku represij upłyvaje šmat faktaraŭ, siarod jakich sankcyi — zusim nie pieršy. Bolš upłyvajuć unutrypalityčnyja čyńniki — situacyja z vajnoj, a taksama ŭnutranaja łohika režymu.
Machavik represij raskrucili, ładnuju častku ŭłady addali siłavikam, jakija realizujuć represii. Jany majuć płany, isnuje kankurencyja pamiž siłavymi viedamstvami. Hetyja čyńniki vyznačajuć dynamiku represij u bolšaj stupieni, čym źniešniepalityčnyja, i sankcyi — u tym liku.
— Pierad vybarami 2024 hoda ŭłady napampoŭvali strachi — maŭlaŭ, apazicyja padčas hałasavańnia zładzić zabureńni. Heta napampoŭvańnie — ci adbiłasia jano na dynamicy represij, ci supravadžałasia jano ŭzmacnieńniem represij? Raniej, u značna bolš viehietaryjanskija časy, zvyčajnaj praktykaj byli previentyŭnyja zatrymańni aktyvistaŭ napiaredadni vybaraŭ.
— Previentyŭnyja represii pierad sioletnimi vybarami taksama byli. Ale raniej, sapraŭdy, byli previentyŭnyja zatrymańni i administracyjnyja aryšty pieravažna palityčnych aktyvistaŭ, jakija siłavikam byli zbolšaha viadomyja. Ciapier taksama pajšli pa aktyvistach, ale heta byli chutčej papiaredžańni.
Ale, ź inšaha boku, vielmi mocna ŭdaryli pa suviaziach hramadstva ŭ krainie z zamiežžam, z dyjasparaj. Najpierš idziecca pra inicyjatyvu dapamohi siemjam palitviaźniaŭ IneedHelpBy. Kala 250 čałaviek trapili pad chapun. Ludziej chapali za toje, što jany atrymlivali dapamohu z-za miažy.
Heta možna razhladać jak dadatkovy cisk na palitviaźniaŭ i ich siemji. Ale tut bačnaja i tendencyja kryminalizacyi lubych suviaziaŭ pamiž tymi, chto zastaŭsia ŭ krainie, i tymi, chto źjechaŭ.
I heta — častka novaha etapu represij, abvastreńnia baraćby z dyjasparaj. Heta šyroki front — i ataki na resursy demakratyčnych siłaŭ, i zbor infarmacyi navat pra šarahovych aktyvistaŭ dyjaspary.
Ale ŭłasna vybary stali chutčej tryhieram, a nie pryčynaj hetych novych represiŭnych praktyk.
— Namienkłatura, ludzi ź dziaržaparatu — ci traplajuć jany pad represii? Usim pamiatnaja praktyka stalinskich represij: napačatku pad ich traplali apanienty kamunistyčnaj ułady, potym — zvyčajnyja hramadzianie, a potym dajšła čarha i da pradstaŭnikoŭ samoha režymu, u tym liku i jaho represiŭnaha aparatu. Naprykład, davajennyja kiraŭniki NKVD Biełarusi — Zakoŭski, Lapleŭski, Małčanaŭ, Bierman, Nasiedkin — usie byli rasstralanyja naprykancy 30-ch hadoŭ.
Ci bačnyja prykmiety padobnaha scenaru ŭ ciapierašniaj represiŭnaj praktycy?
— Nie. Byŭ šerah antykarupcyjnych spraŭ, ich było asabliva šmat minułaj vosieńniu. Ja ich razhladaju chutčej jak prapahandysckaje supravadžeńnie elektaralnaj kampanii, adrasavanaje «jabaćkam». Ale takoje pad vybary zdarałasia i raniej.
Ale kab represiŭnaja mašyna pačała pažyrać sama siabie i svaich vykanaŭcaŭ — takoha my nie nazirajem.
— Ci možna vyznačyć niejkija abmiežavalniki dla represij u biełaruskich uładaŭ? Ci mohuć hetyja represii stać takimi ž, jak u Mjanmie ci Iranie, dzie ludziej publična zabivali sotniami? Niadaŭna ANT pakazała stužku «Začystka» pra biełarusaŭ, jakija nibyta supracoŭničali z ukrainskimi śpiecsłužbami. U kancy stužki havorycca, što takich čakaje adno — likvidacyja.
— U nas užo jurydyčna pašyranaja kolkaść artykułaŭ KK, pavodle jakich praduhledžanaje śmiarotnaje pakarańnie. Z toj infarmacyi, jakuju my atrymlivajem z-za krataŭ, tam nasamreč idzie pavolnaje zabivańnie ludziej. Heta adbyvajecca i praz admovu ŭ miedyčnaj dapamozie, i praz stvareńnie katavalnych umoŭ utrymańnia.
Pastupiła infarmacyja, što ŭ Ściapana Łatypava cynha. U XXI stahodździ jana moža ŭźniknuć tolki tady, kali takija ŭmovy stvarajucca štučna, kab davieści čałavieka da śmierci.
Pryjšła infarmacyja, što ŭ miescach źniavoleńnia pašyrajecca karosta. I znoŭ ža — heta ŭ XXI stahodździ. Abmiažoŭvajucca miedyčnyja pieradačy, admaŭlajucca akazvać miedyčnuju dapamohu, davać nieabchodnyja leki. Heta nie publičny rasstreł, ale heta stvareńnie ŭmoŭ, kab ludzi tam pamirali.
I heta — pytańnie pra płato represij. Toje, što adbyvajecca za kratami, praktyčna niemahčyma niejak aličbavać, padličyć, paraŭnać ź inšymi čyńnikami.
Danyja ŭ tablicy pradstaŭlenyja ŭ adsotkach da papiaredniaha kvartała, pieršy kvartał 2023 hoda ŭziaty za punkt adliku
— Ci možna vyznačyć trend u represiŭnaj praktycy biełaruskaha režymu? Ci možna čakać, što pierad prezidenckimi vybarami 2025 hoda Biełaruś čakaje abvastreńnie, pahłybleńnie represij?
— Da vybaraŭ 2025 hoda ja b nie čakaŭ jakich-niebudź źmienaŭ represiŭnaj palityki. U biełaruskaj ułady niama stymułaŭ niešta mianiać. Situacyju jany stabilizavali. Siłaviki znachodziać sabie novyja kirunki dziejnaści, novyja franty, na jakich mohuć demanstravać kiraŭnictvu svaju karysnaść. Źniešnich stymułaŭ, jakija b padšturchoŭvali mianiać situacyju, taksama nie nazirajecca.
Dumaju, što niepasredna pierad vybarami 2025 hoda ŭłada zładzić niekalki demanstracyj, što jana mocnaja i ŭsio trymaje pad kantrolem. Ale ŭ cełym ja nie čakaŭ by niečaha ekstraardynarnaha — ni ŭ bok uzmacnieńnia cisku, ni ŭ bok jaho źmianšeńnia. Toje płato, na jakoje my vyjšli ŭ 2023 hodzie, chutčej za ŭsio, budzie zachoŭvacca.
Čytajcie taksama:
«Heta nie pra pakarańnie, a pra zapužvańnie». Navošta patrebny damokłaŭ mieč ekstremizmu?
