Pra Husoŭskaha i jaho hałoŭny tvor «Narodnaja vola» pahutaryła z mastakom Mikołam Kupavam, jaki padrychtavaŭ da vydańnia ilustravany naścienny kalandar na 2023 hod, pryśviečany 500-m uhodkam «Pieśni pra zubra».
— Spadar Mikoła, što ź siabie ŭjaŭlaje vaš kalandar?
— Zaduma była takaja — pradstavić u im tvory biełaruskich mastakoŭ na temu «Mikałaj Husoŭski i jaho čas». Usio ž 500 hadoŭ «Pieśni pra zubra» — znakavaja data dla Biełarusi. U kalendary źmieščanyja repradukcyi karcin i vyjavy tvoraŭ Arlena Kaškureviča (jon — pieršy ilustratar paemy), Michasia Basałyhi, Alaksieja Maračkina, Hienadzia Astašonka, Lva i Siarhieja Humileŭskich, Paŭła Tatarnikava, Uładzimira Krukoŭskaha, Alesia Ksiandzova, Alesia Šaternika. Taksama ja ŭklučyŭ tvory starych majstroŭ — Jana Matejki, Tamaša Makoŭskaha, Antona Kamienskaha… Kalandar na pačatku hoda vyjšaŭ u vydaviectvie «Technałohija» pa papiaredniaj padpiscy. Bieručy pad uvahu, što nakład zusim nievialiki, možna ŭžo siońnia skazać, što heta — biblijahrafičnaja redkaść.
— Čym imia Husoŭskaha važkaje dla biełaruskaj kultury? Pisaŭ na łacinskaj movie, paemu svaju vydaŭ u Krakavie…
— Ale ž jon syn biełaruskaj ziamli! Choć i nie viadomaje dakładna miesca jaho naradžeńnia (pasieliščaŭ z nazvami Usava, Husaŭ, Usa ŭ Biełarusi niamała), ale, niesumnienna, paet z Husava — z našaha kraju. Ciapier, zdajecca, z hetym usie pahadzilisia. A raniej i palaki pretendavali, i litoŭcy, i ŭkraincy. Litoŭcy asabliva aktyŭna. Rasstaviła ŭsie kropki nad «i» vystava, jakuju siońnia možna ŭžo nazvać histaryčnaj. Zładzili jaje my, biełaruskija mastaki, u 1980 hodzie, tady jakraz adznačałasia 500-hodździe samoha Husoŭskaha. Bo my i tady ŭžo razumieli, što Husoŭski — naš. I «Pieśnia pra zubra» — pomnik staražytnaj biełaruskaj litaratury. Husoŭski ž u paemie pryznaŭsia, što zasvojvaŭ hramatu pa knihach, pisanych kirylicaj. I pryhadvaŭ, jak «spadziavajučysia na kania, hłybokuju płyń Dniapra pierapłyvaŭ, kali źvier uciakaŭ praz vody». Niekatoryja daśledčyki na padstavie hetych słoŭ rabili vysnovu, što Husoŭski z Mahiloŭščyny. Ale palavańni tady vandravali ad puščy da puščy. Paet, vidać, byŭ synam laśničaha. Darečy, u tahačasnym Vialikim Kniastvie Litoŭskim było kala sotni puščaŭ, vialikich i małych. Samaja ŭschodniaja znachodziłasia na Viciebščynie, u vakolicach ciapierašniaha Haradka.
Partret Mikałaja Husoŭskaha. Mastak Jaŭhien Kulik. 1980 hod.
— Dyk u Haradku staić pomnik palasoŭščyku Tarasu — hieroju znakamitaj paemy «Taras na Parnasie».
— Vo-vo, tak što puščanskija tradycyi tam daŭnija. I potym, nie zabyvajma, što «Pieśnia pra zubra» pisałasia dla papy rymskaha Lva X, jaki lubiŭ mastactva, cikaviŭsia Vialikim Kniastvam. Heta značyć, što VKŁ tady było cyvilizavanaj dziaržavaj, nijakim čynam nie zadvorkami Jeŭropy. Pa lehiendzie, paema Husoŭskaha była svojeasablivym dadatkam da čučała zubra, padaravanaha papu.
— Niadaŭna padobny padarunak — čučała lva — prybyŭ u Biełaruś ź Zimbabve. Dy niešta nie znajšłosia zimbabvijskaha paeta, kab «pieśniu pra lva»napisaŭ…
— Vidać, nie znajšłosia (śmiajecca). Paemu na ŭzroŭni Husoŭskaha napisać nie tak prosta. Heta hienijalny tvor. Heta — naš skarb. Try postaci, na jakich, jak na troch kitach, trymajecca naša Siaredniaviečča — Francišak Skaryna, Mikałaj Husoŭski i Jan Viślicki, aŭtar znakamitaj «Pruskaj vajny» (1516). Darečy, ja zrabiŭ da hetaj paemy malunki, ale jana ŭžo vosiem hadoŭ lažyć biez ruchu ŭ vydaviectvie «Mastackaja litaratura».
— Dobra, što ŭ svoj čas vyjšła «Pieśnia pra zubra» (tryma vydańniami — ahulny nakład 25000 asobnikaŭ). Siońnia i jana lažała b.
— Ja pomniu, jak paema ŭ 1973 hodzie vyjšła ŭpieršyniu — u pierakładzie Jazepa Siemiažona, z hrafikaj Arlena Kaškureviča. Ja tady vučyŭsia na trecim kursie Teatralna-mastackaha instytuta. Heta była vialikaja padzieja. Na pracu Arlena Michajłaviča my hladzieli z zajzdraściu i pavahaj. Kaškurevič uvohule hienij knižnaj ilustracyi, azdoblenyja im knihi — unikumy.
— Nie mienš znakavym było i vydańnie 1980 hoda, prailustravanaje Jaŭhienam Kulikom. Na jaho i siońnia palujuć kalekcyjaniery-biblijafiły.
— Pomniu, kali Jaŭhienu vypaŭ taki hanarovy vydaviecki zakaz, paŭstała adna prablema, jakuju jon vynies na siabroŭskaje abmierkavańnie — jak pavinien vyhladać Husoŭski? Tady Alaksiej Maračkin, Hienadź Sakałoŭ-Kubaj, Viktar Markaviec i ja pryjšli da jaho ŭ majsterniu, što mieściłasia nasuprać KDB na słavutym «Paddašku», i Kulik pakazaŭ svaje nakidy. My pahladzieli i pahadzilisia — vobraz byŭ znojdzieny ŭdała. Jon byŭ uziaty za asnovu inšymi mastakami, udzielnikami budučaj vystavy. Nu, kab raznaboju nie było. Kožnamu byli razdadzienyja tematyčnyja płany, udzielničała kala paŭsotni tvorcaŭ.
— A pa-mojmu, Jaŭhien Kulik asabliva ničoha nie šukaŭ, vyjava Husoŭskaha padobnaja na aŭtapartret mastaka. Kulik samoha siabie namalavaŭ!
— Zhodny, padabienstva vidavočnaje. Dyk chiba sam Jaŭhien — nie siaredniejeŭrapiejski typaž? U knizie jašče siaho-taho paznać možna. Skažam, maładzica ź niemaŭlom na rukach — heta śvietłaj pamiaci Natalla Sańko. Spačatku jaje Michaś Ramaniuk u nacyjanalnych strojach sfatahrafavaŭ, a potym pa zdymku Kulik malavaŭ ilustracyju. Tak što adnosna biełaruskaha nacyjanalnaha vobraza, kniha «Pieśnia pra zubra» 1980 hoda vydańnia — adna z samych praŭdzivych.
— U knizie sustrakajucca vyjavy «Pahoni». U 1980 hodzie heta nie vyklikáła piarečańniaŭ?
— Vyklikáła! Na vystavie kniha i aryhinały malunkaŭ byli vystaŭlenyja na admysłovym stendzie. Prystaŭleny da mastakoŭ ideałahičny rabotnik usio zadakumientavaŭ, pryjšoŭ da tahačasnaha staršyni Sajuza mastakoŭ Uładzimira Stalmašonka i kaža: «Jak vy takoje mahli dapuścić? Tam ža šasnaccać Pahoniaŭ!». A Stalmašonak u adkaz: «Nu i što? Heta ž naša historyja. Pahonia — dziaržaŭny simvał taho času». Na hetym pytańnie było źniataje. Uvohule, taja vystava zaśviedčyła ŭsiamu śvietu, chto my takija. Z dapamohaj Husoŭskaha my prademanstravali, što Biełaruś — Jeŭropa, što biełarusy — asobny narod, ničym nie horšy za druhija narody. Bo vystava pakazvała nie kałhasna-saŭhasnuju budzionščynu, a załaty viek našaj historyi.
— Čutki pra tuju vystavu hadoŭ piać pa Minsku chadzili.
— Tamu što ŭsio było pradumana zahadzia: vystava da 500-hodździa Husoŭskaha, vydańnie knihi, viečaryna ŭ teatry Janki Kupały, jakuju naładzili Minski harkam partyi i Sajuz piśmieńnikaŭ. Pomniu, vioŭ jaje Maksim Tank, vystupaŭ Jazep Siemiažon. Dadam pra knihu: Jaŭhien Kulik vybraŭ adpaviednuju, «pad staražytnuju», papieru, vialiki farmat, dla knihi byŭ zrobleny śpiecyjalny futarał. Tady heta nazyvałasia palepšanym palihrafičnym vykanańniem. Mastak kožny raździeł raspačaŭ zahałoŭnaj litaraj z zubrom, pakazaŭ vialikaha kniazia Vitaŭta jak mudraha dziaržaŭnaha dziejača, jaki siadzić na tronie pad Pahoniaj. I kniha stała pomnikam nie tolki Husoŭskamu, ale i Kuliku.
Jubilejny kalandar
— Isnuje, kali nie pamylajusia, try pierakłady «Pieśni pra zubra» — Jazepa Siemiažona, Natalli Arsieńnievaj i Uładzimira Šatona. Vam jaki najbolš padabajecca?
— Adnaznačna siemiažonaŭski. «Niejak u Rymie pry ścižmie ludziej nieźličonaj / Śviedkam vidovišča byŭ ja — boju bykoŭ na arenie… / Chtości skazaŭ: «Jak u nas na zubrynaj abłavie». / Nu, dyk pakročym na poŭnač, u nietry lasnyja…». Paetyčna, uračysta, mova dastupnaja. Siemiažon, biezumoŭna, majstra. Možna skazać, što z vystavy pamiaci Husoŭskaha i z «Pieśni pra zubra», azdoblenaj Jaŭhienam Kulikom, pačałosia naša novaje Adradžeńnie. Pomniu, jak nieŭzabavie paśla ŭhodkaŭ u Minsku źjaviłasia vulica Mikałaja Husoŭskaha — jak vynik śviatočnych mierapryjemstvaŭ. A potym, jak hryby paśla daždžu, pačali raści roznyja niefarmalnyja supołki.
— Čym aktualnaja napisanaja 500 hadoŭ tamu «Pieśnia pra zubra»?
— Jana papularyzuje historyju i kulturu Biełarusi ŭ śviecie, apiavaje nacyjanalny patryjatyzm, usłaŭlaje dziejnuju, svabodnuju i mužnuju asobu. Jak pisaŭ daśledčyk Viktar Daraškievič, u «Pieśni pra zubra» «žyvie duša biełaruskaha naroda». Zubr u paemie — simvał radzimy, jaje mahutnaści. Da taho ž, paema — vyrazna antyvajenny tvor. Voś pasłuchajcie: «Vojny! Złačynnaja sprava — vajna vyklikaje / hnieŭ moj i ślozy, i bol. Biez padtrymki, biaskonca / Vojny viadziom my za ŭvieś biezudzielny śviaščenny / Bracki sajuz chryścijanstva z navałaj z uschodu». Chiba hetyja radki siońnia nie aktualnyja? Jašče jak aktualnyja!
— Ale čamu pryznańnie da Husoŭskaha na radzimie pryjšło tak zapoźniena — ažno praz čatyrysta piaćdziasiat hadoŭ?
— Tak, raniej jaho acanili ŭ Polščy, jašče ŭ XIX stahodździ. Pierakładčyk paemy na polskuju movu Jan Kasprovič pastaviŭ Husoŭskaha poruč z Adamam Mickievičam. Što da Biełarusi, to pryznańnie adbyłosia b značna raniej, kali b Biełaruś była niezaležnaj dziaržavaj, a nie rasijskaj kałonijaj (u carskaj Rasii, a potym u SSSR). Viadoma, heta anamalija, heta nienarmalna, što cełyja stahodździ my nie viedali pra Husoŭskaha. Jak nie viedali i pra astatniuju našu łacinamoŭnuju litaraturu, a jana — najbahaciejšaja, tam dziasiatki imionaŭ: Symon Budny, Andrej Rymša, Sałamon Rysinski, Haljaš Pielhrymoŭski, toj ža Jan Viślicki…
— Ci viadoma vam, jak 500-hodździe «Pieśni pra zubra» źbirajecca adznačyć dziaržava?
— Ničoha nikomu nie viadoma. Treba, što mahčyma, rabić choć hramadskimi vysiłkami. Pakolki ja ŭ heta ŭžo ŭviazaŭsia, padrychtavaŭšy kalandar, to mušu praciahvać. U płanach zrabić kancert, tamu što, naprykład, u «Charošak» jość cełaje adździaleńnie — z palavańniem na zubra, z aryhinalnaj muzykaj, ciapier ja sprabuju damovicca z Valancinaj Hajavoj. Dumaju, što pavinna padklučycca Akademija navuk i pravieści navukovuju kanfierencyju, Ivan Savierčanka ŭ kursie, paabiacaŭ dapamohu. Nu i jubilejnaja mastackaja vystava ŭ nas zapłanavana — chočam pa mahčymaści zrabić rekanstrukcyju toj, užo lehiendarnaj, i novych tvoraŭ niamała źjaviłasia. Mastaki rychtujucca, jość prosta šykoŭnyja pracy. Skažam, viadomy naš skulptar Aleś Šaternik admysłova na vystavie pradstavić prajekt pomnika Husoŭskamu. Ja pierakanany, što aŭtaru «Pieśni pra zubra» ŭ biełaruskaj stalicy abaviazkova pavinien stajać vieličny pomnik!
