Hanna Frank ‒ habrejskaja dziaŭčynka, jakaja zahinuła ŭ 16 hod u kancłahiery. Try hady jana chavałasia ad nacystaŭ u schoviščy i viała dziońnik, jaki paśla vajny staŭ suśvietna viadomym
Darahaja Hanna,
ja pišu tabie hety kaladny list… z tvajoj kvatery. Tut ty niekali pačała vieści svoj dziońnik — ciapier užo znakamity. Siudy ty ŭžo nikoli nie viarniešsia.
Jak ja trapiŭ u tvoj dom? Ciapier tut tvorčaja rezidencyja. Piśmieńniki z usiaho śvietu spyniajucca ŭ ciabie ŭ haściach, jak praviła, na miesiac. Tvaja spalnia zastajecca zakrytaj, štory ŭ joj nazaŭždy zakrytyja, ale ŭ astatnija pakoi viarnułasia žyćcio: na kuchni pracuje radyjo, u vannaj pa-raniejšamu vielmi niazručny duš, a za aknom haścinaj — skvier, u jakim pa ranicach śpiavajuć papuhai.
U ciabie šumnyja susiedzi, ale čytajučy tvoj dziońnik, ja razumieju, što ŭ svaim prytułku ty maryła pra hałasy za ścianoj, i tamu ciapier ja navat rady, što ŭvieś čas čuju tvaich susiedziaŭ.
Pierad leśvicaj, što viadzie da ŭvachodnych dźviarej tvajoj kvatery, — čatyry kamiani ź imionami, jakija nahadvajuć minakam, što ŭ hetym domie žyli ty, tvaja siastra i tvaje baćki. Nie viedaju, ci ŭstalavanyja padobnyja tablički inšym habrejam, jakich sahnali z tvajho rajona ŭ niamieckija łahiery, ale kali tak, dyk značyć, tut ich moža być trynaccać tysiač.
Susiednija vulicy, jakija kaliści nasili imiony miascovych rek, paśla zakančeńnia Druhoj suśvietnaj vajny pierajmienavali ŭ honar Čerčyla, Ruźvielta i Stalina. U 1956 hodzie, kali Saviecki Sajuz zadušyŭ antykamunistyčnaje paŭstańnie ŭ Vienhryi, ad imia Stalina vyrašyli admovicca.
Ja raspaviadaju tabie pra heta tolki tamu, što, zdajecca, dzieści tam, u hłybini minułaha stahodździa kryjecca adkaz na pytańnie, čamu siońnia ja ŭ ciabie ŭ haściach…
Vyzvaliŭšy niamieckija kancentracyjnyja łahiery, naprykład, Buchienvald, u Savieckim Sajuzie paličyli, što baraki, u jakich utrymlivalisia źniavolenyja, jašče spatrebiacca. Ich razabrali na doški, vyvieźli ŭ Rasiju i z hetych ža došak, niby meblu z IKEA, znoŭ sabrali baraki, tolki ciapier užo ŭ sistemie HUŁAHa.
Zdavałasia b, usie hetyja chlavy varta było simvalična spalić, ci pakinuć u vyhladzie miemaryjałaŭ, ale ludzi, jakija ŭ 1939 hodzie ŭstupili ŭ Druhuju suśvietnuju vajnu siabrami Niamieččyny, dobra razumieli: baraki jašče spatrebiacca.
Razumieŭ heta i, naprykład, prakuror Rudenka, jaki pradstaŭlaŭ Saviecki Sajuz na Niurnbierhskim trybunale. Čamu mienavita hetaha čałavieka Maskva delehavała dla suda nad nacystami? Mahčyma, tamu što Rudenka asabista padpisvaŭ pratakoły «trojek», heta značyć, u 30-ja hady prama ŭdzielničaŭ u sistematyčnych pazasudovych pakarańniach śmierciu ŭ SSSR.
Prakuror Rudenka dobra viedaŭ i razumieŭ pryrodu i miechanizmy hienacydu, źviartajučysia da sudździaŭ, prakuror viedaŭ, pra što kaža. Tam, u Niurnbierhu, čałaviectva nazaŭždy asudziła adno zło, ale nie asudziła tych, chto razam z barakami niby vyviez u Saviecki Sajuz parastki nianaviści, skryžavaŭ hetuju nianaviść ź nianaviściu savieckaj i novaje zło prarasło…
U svaim dziońniku ty apisvaješ žyćcio Amsterdama pry nacystach — u liście da ciabie ja chaču apisać žyćcio Minska pry łukašystach, žyćcio jeŭrapiejskaj stalicy, u jakoj u 2021 hodzie nielha prajścisia, naprykład, u majcy Amsterdamskaha «Ajaksa», tamu što jana bieła-čyrvona-biełaja, a Łukašenka nienavidzić hetyja kolery histaryčnaha nacyjanalnaha ściaha Biełarusi. Pryjšoŭšy da ŭłady, jon zamianiŭ hety ściah na stary saviecki.
Napeŭna, ty dumaješ, što ja pierabolšvaju, ale voś tolki fakty.
Da piatnaccaci sutak aryštu byli prysudžanyja: chłopiec, jaki vyviesiŭ u aknie ściah Kanady; dziaŭčyna, jakaja nadzieła bieła-čyrvona-biełyja škarpetki; mužčyna, jaki zabyŭsia na bałkonie skrynku ad televizara (jana była biełaja z čyrvonaj pałasoj) i žančyna, jakaja razdavała ludziam bieła-čyrvonuju paściłu.
Aryštavanyja ludzi, jakija ŭ znak pratestu vystaŭlali ŭ voknach dziciačyja malunki i navat čystyja biełyja listy papiery. Jak kaliści ŭ tvaim Amsterdamie, absurd i žorstkaść kirujuć ciapier u Biełarusi.
U Amsterdamie 1942 hoda było niebiaśpiečna być habrejem, u Minsku 2021 hoda — volnym čałaviekam.
U 2020 hodzie sorak tysiač biełarusaŭ prajšli praz turmy. Raspaviadajučy pra ŭmovy ŭtrymańnia ŭ biełaruskich turmach, jany spraviadliva śćviardžali, što pastajanna padviarhalisia katavańniam. Dziasiatki byli zabityja, sotni tysiač, jak i ja, pakinuli krainu.
U dzień, kali ja pišu tabie hety list, u Biełarusi admianili kancert u pamiać ab achviarach Chałakostu, tamu što Łukašenka baicca masavych zboraŭ ludziej.
U hetyja dni minčanku asudzili da 15 sutak aryštu za pastaŭlenuju na padakońnik śviečku ŭ pamiać ab zabitym łukašystami hod tamu Ramanie Bandarenku.
U hetyja dni, kali ja pišu tabie kaladny list, ludzi, jakija zastalisia ŭ Biełarusi, jak kaliści ŭ akupavanym Amsterdamie, štodnia aścierahajucca aryštu.
Pryčynaj zatrymańnia moža stać usio što zaŭhodna: kamientar u sietkach, «niapravilnaja» muzyka ŭ aŭtamabili, ci «niapravilnyja» knihi doma.
Pamiataješ, ty pisała ŭ dziońniku: «Bajusia za što-niebudź bracca, raptam heta zabaroniena?» — ty pisała nie tolki pra Amsterdam 1942 hoda, ale i pra Minsk 2020-ha i 2021-ha.
Zapeŭnivaju ciabie, Hanna, kali ŭ hetyja dni chto-niebudź u Biełarusi zachoča vystavić u aknie tvaju fatahrafiju, čałavieka hetaha nieadkładna aryštujuć, tamu što kožny dzień łukašysty źniščajuć volu i pamiać.
Łukašenka choča kantralavać navat asabistaje žyćcio. Jak kaliści fašysty, łukašysty pieraśledujuć ludziej i za seksualnuju aryjentacyju — u svajoj homaseksualnaści jany patrabujuć pryznavacca na kamieru ŭ adździaleńni milicyi.
Nielha supraćstajać złu, nielha patrabavać spraviadlivaści, nielha navat paminać niavinna zabitych.
Adzin z łukašenkaŭskich ministraŭ prybraŭsia ŭ formu NKVD, inšyja abmiarkoŭvajuć budaŭnictva kancłahiera dla «libierałaŭ», na zakrytych sudach, jak i dzievianosta hadoŭ tamu, jany vynosiać apanientam ułady varjackija prysudy: Siarhiej Cichanoŭski — 18 hadoŭ, Viktar Babaryka — 14 hadoŭ, Maryja Kaleśnikava — 11 hadoŭ…
A Jeŭropa, niahledziačy na ŭsio, što ja apisvaju, biaździejničaje. Sankcyi, jakija ŭvodziacca suprać Łukašenki — chutčej, kaśmietyčnyja, «vychavaŭčyja». Paśla hoda humanitarnaj katastrofy ŭ centry kantynienta samyja surjoznyja kroki — niekalki pakietaŭ małaefiektyŭnych abmiežavańniaŭ, «krajniaja zaniepakojenaść» i «hłybokaja zakłapočanaść».
Nazirajučy, jak miljony biełarusaŭ na praciahu hoda samaaddana zmahajucca za svaje elemientarnyja pravy, Jeŭropa tak i nie vyrašajecca ŭmiašacca, addaŭšy pieravahu tamu, kab adharadzicca ścianoj i raźličvajučy, vierahodna, što parastki dyktatury skroź jaje nie prarastuć.
Ty maješ racyju, Hanna, «paśla kožnaj vajny zaŭsiody kažuć: heta nikoli bolš nie paŭtorycca, vajna — taki žach, luboj canoj treba paźbiehnuć jaje paŭtareńnia. I voś ludzi znoŭ vajujuć adzin z adnym, i nikoli nie byvaje inakš.
Pakul ludzi žyvuć i dychajuć, jany pavinny ŭvieś čas svarycca, i jak tolki prychodzić mir, jany znoŭ šukajuć svarki».
I ŭ kancy 2021 hoda my bližejšyja da vajny i kancentracyjnych łahieraŭ, čym da miru. I ja pišu tabie hety list z tvajoj kvatery, tamu što nie viedaju, kali viarnusia i ci viarnusia dadomu.
Čałaviek hoda pa viersii «Našaj Nivy» — Darja Łosik
Što čakaje Biełaruś praz hod? Čatyry scenary — z čornymi lebiedziami i biez
