Ci sapraŭdy biełarusy «prarasiejskija»
— Davajcie spačatku pahavorym pra staŭleńnie biełarusaŭ da Rasiei i rasiejcaŭ u apošnija 15-20 hadoŭ. Jašče Vasil Bykaŭ nazyvaŭ niekali biełarusaŭ praruskimi. Łukašenka aktyŭna hraŭ na hetym poli i mieŭ padtrymku vialikaj častki hramadztva. A što vy, jak sacyjolah-tearetyk, možacie pra heta skazać? Byŭ heta vynik hłybokaj rusyfikacyi ci, moža, niejkaja nacyjanalnaja infantylnaść?
— Pytańnie cikavaje, ale adkazać na jaho adnaznačna składana. Ja b kazaŭ pra toje, što biełarusy byli nia stolki prarasiejskimi, kolki prasavieckimi. Časta kažuć, što biełarusy infantylnyja, što nacyja nie dafarmavałasia. Mnie zdajecca, što asablivaści raźvićcia biełaruskaha mentalitetu na praciahu dvuch-troch apošnich stahodździaŭ pryviali da taho, što sacyjalnaść, uspryniaćcie biełarusami śvietu stała lakalnym. Heta i aryjentacyja na vyžyvańnie, i tak zvany absenteizm — dystancyjavańnie paŭsiadzionnaści ad udziełu ŭ palityčnym žyćci.
Kazać, što heta infantylizm abo niaśpiełaść nie vypadaje, bo hetyja asablivaści ŭ svoj čas dapamahli narodu zachavacca i vyžyć i navat vychoŭvali. I mnie zdajecca, što karani takoj lakalizacyi sacyjalnaha značna hłybiejšyja, čym XVIII-XIX stahodździ. Heta ž tyčycca słavutaj talerantnaści. Ja dumaju, što ŭ hetym napramku treba razhladać asablivaści sacyjalnych pracesaŭ, što išli ŭ nas apošniaje tysiačahodździe.
Bo i zasialeńnie słavianami bałckich terytoryj u nas išło adnosna mirna. I takich kryvavych sutyknieńniaŭ pamiž katolikami, pravasłaŭnymi i pratestantami, jak, naprykład, u Eŭropie, u nas nie było. Jak nie było i taho, što adbyvałasia ŭ Rasiei, dzie mieli miesca kryvavyja padziei vakoł carkoŭnaha raskołu. Darečy, staraviery išli da nas — heta znamianalny fakt, u nas im było biaśpiečna. Jašče ŭ nas byli judei, musulmanie, i ŭsie suisnavali adnosna mirna. Ludzi zaŭsiody razumieli, što pobač žyvuć inšyja, i majuć takoje ž prava na žyćcio.
Naša sacyjalnaść zaŭsiody vybudoŭvałasia pa-susiedzku, pobač z tymi, chto dapamahaje vyžyvać tabie, i kamu dapamožaš u vypadku patreby ty.
Heta, u peŭnaj stupieni, madernisckaja reč, kali adziny nacyjanalny naratyŭ išoŭ naviersie i byŭ čužy dla prostaha čałavieka. Tut toj, chto žyŭ pobač, byŭ inšy, ale nie čužy, čužoj była ŭłada.
Voś čamu ahulnanacyjanalny naratyŭ biełaruskaj elity ŭ pačatku XX stahodździa nia staŭ vielmi efektyŭnym i nie atrymaŭ padtrymki ludziej. Ahulnanacyjanalny naratyŭ vybudoŭvajecca praz procistajańnie čužomu. A ŭ nas «čužy» nia mieŭ etničnaha składnika, nia mieŭ i relihijnaha składnika. Cudoŭny prykład — čatyry movy na pieršym hierbie BSSR, tam etničny składnik — palifaničny. Tamu vybudavać naratyŭ na etničnaj bazie nie vypadała, saviecki internacyjanalizm znachodziŭ peŭny vodhuk u biełarusaŭ.
Tak što my chutčej prasavieckija. Chacia treba pryznać, što rusyfikacyja paśla druhoj Suśvietnaj vajny była fenamenalnaju pa maštabach. Tak što fraza Piatra Mašerava pra toje, što «biełarusy — heta ruskija sa znakam jakaści» (heta jon pieršy skazaŭ), adpaviadaje tym pracesam, što išli — adbyvałasia rusyfikacyja. Ale na ŭzroŭni prajektaŭ ułady — heta była savietyzacyja z metaj zrabić ź biełarusaŭ pieršy saviecki narod.
Za apošnija 20-30 hadoŭ hety saviecki składnik pačaŭ devalvavacca, hublać vartaść, i pierš za ŭsio z pryčyny źmieny pakaleńniaŭ i paskareńnia hetaj źmieny. Praź infarmacyjnyja technalohii raście ŭklučanaść u Eŭropu. Tamu apelacyja ŭładaŭ da savieckaha naratyvu hublaje svaju efektyŭnaść.
Ci sapraŭdy Rasieja tracić Biełaruś?
— Paśla padziejaŭ leta 2020 hodu mnie zdałosia, što staŭleńnie da Rasiei i rasiejcaŭ u Biełarusi pavinna było b źmianicca. Ludzi nia durni i bačać, chto dapamahaje zachoŭvać u Biełarusi status-kvo. A jak ličycie vy, ci sapraŭdy ciapier heta mianiajecca i ci sapraŭdy Rasieja ciapier tracić Biełaruś?
— Ja b pačaŭ raniej. Pracesy razychodžańnia pačalisia ŭ 2019 hodzie. Niedzie na sajcie Instytutu sacyjalohii jość artykuł z hrafikam, ź jakoha vynikaje, što kali pačalisia razmovy pra tak zvanyja «darožnyja mapy», sympatyi da Rasiei pačali padać.
U adnym ź interviju spadar Vardamacki kazaŭ, što adzinaje, što złučaje praciŭnikaŭ i prychilnikaŭ pratestaŭ u Biełarusi — heta kaštoŭnaść niezaležnaści.
Vyniki apytańnia Chatham House ŭ kancy 2020 hodu i sioleta taksama pakazali źmienu staŭleńnia Biełarusaŭ da Rasiei. Ale tut treba razumieć, što jość roźnica pamiž Rasiejaj, jak hramadztvam i asobnymi ludźmi, i Rasiejaj jak dziaržavaj, jakaja ŭvasablajecca ŭ Pucinie. Z hramadztvam sprava adna — niechta maje svajakoŭ, siabroŭ, niechta tam navučaŭsia, a z Pucinym sprava inšaja. Kali ja nie pamylajusia, to ŭ adnym z daśledavańniaŭ Chatham House była ličba, što kala 75% ličać, što pratesty nie pieramahli dziakujučy padtrymcy Rasiei.
Nia budu kamentavać asobnyja pytańni Chatham House, ich možna pa-roznamu stavić i zadavać u rozny čas, ale tendencyja na paharšeńnie staŭleńnia da Rasiei jość. I tyja eksperty, jakija kažuć, što Rasieja ciapier stračvaje Biełaruś — biezumoŭna, majuć racyju.
Čamu sympatyi da Rasiei zastajucca vysokimi
— Ale voś aŭtary krasavickaha apytańnia Chatham House kažuć, što «na praktycy tyja 32%, jakija tolki za sajuz z Rasiejaj, majuć palityčnuju pieravahu nad usimi astatnimi biełarusami». A tam jašče 46% za sajuz z Rasiejaj i Eŭraźviazam adnačasova. Jak bačym, ahułam da Rasiei stanoŭča staviacca 78% biełarusaŭ.
— Nu, ja b nie kazaŭ, što staŭleńnie biełarusaŭ da Rasiei vyłučajecca takoj užo vialikaj sympatyjaj. Vialikaj inercyjaj — tak, što ŭvohule zrazumieła z ulikam jak uładnaj idealizacyi savieckaha dośviedu suisnavańnia i daminavańnia rasiejskich ŚMI ŭ infarmacyjnaj prastory, tak i paślavajennaj demahrafičnaj rusyfikacyi i bieźličy aktualnych mižasabovych suviaziaŭ.
Tut, peŭna, bolš prahmatyki, jakaja hruntujecca na zvyčcy ekanamičnaha supracoŭnictva z uschodam. U tym liku i za košt taho, što asabliva niama z čym paraŭnoŭvać. Ale ž, što važna, uschodni vektar maje chutčej ekanamičny charaktar, vialikich žadańniaŭ da uščylnieńnia palityčnych suviaziaŭ nie nazirajecca.
Jašče momant — specyfika padtrymki Łukašenki z boku Rasiei paśla padziej 2020 hodu. Apošnim časam jana, hetaja padtrymka, davoli svojeasablivaja i maje bolš rytaryčny charaktar, čym materyjalny. Vierahodna, častku biełarusaŭ zadavalniaje taki źniešniepalityčny trend Rasiei, jakaja nie idzie šlacham uzmacnieńnia padtrymki sučasnych biełaruskich uładaŭ.
Ale, u lubym vypadku, my bačym, što hetaja padtrymka maje svoj košt — staŭleńnie da Pucina šmat u kaho ź biełarusaŭ pahoršyłasia.
Ci mohuć sympatyi da Rasiei znoŭ vyraści
— A kali Rasieja niečakana padtrymaje demakratyčnuju transfarmacyju ŭ Biełarusi, pačnie kantaktavać z demakratyčnaj supolnaściu i pryznaje volna abranaha lidera? Što tady budzie sa staŭleńniem biełarusaŭ da Rasiei? Ci viernucca prarasiejskija sympatyi ŭ takim vypadku ŭ asiarodździ «ŭratavanych» biełarusaŭ?
— Mierkavańni ludziej — reč ruchomaja, mabilnaja. Kali b Rasieja paspryjała dyjalohu, to, biezumoŭna, heta b sparadziła vialikuju padtrymku ŭ biełaruskim hramadztvie. I možna było b havaryć pra stabilizacyju i palapšeńnie staŭleńnia da Rasiei jak dziaržavy.
Ale tut treba razumieć i ŭličvać pracesy, jakija iduć ciaham apošnich dziesiacihodździaŭ. Mnie zdajecca, što staŭleńnie da Rasiei stajecca nia toje kab bolej prachałodnym, ale pačynaje bolš-mienš vyraŭnoŭvacca z tym, što jość u biełarusaŭ da inšych susiedziaŭ.
Heta voś toje pytańnie, jakoje ja časta baču ŭ sacyjalnych sietkach: čamu biełaruski pratest nia mieŭ vyraznaha hieapalityčnaha składnika? Adkaz davoli prosty. Daŭno zaŭvažyli taki fenomen. Kali spytacca ŭ biełarusaŭ, z kim lepš siabravać — z Eŭraźviazam ci z Rasiejaj — i dać tolki dva varyjanty, to možna prymusova zrabić vybar. Ale kali dać bolš varyjantaŭ adkazu — z Rasiejaj, z Eŭraźviazam, z abaimi, ci na nikoha nie aryjentavacca, budavać svajo, to dźvie apošnija opcyi nabiaruć zaŭsiody bolš za 50%. Bo i raniej pazycyja biełarusaŭ była davoli prahmatyčnaju. A paśla 2020 hodu, jak mnie padajecca, jana ŭzmacnicca jašče bolš. Bo nacyja asensavała siabie jak subjekta, jak taho, chto moža i choča vyrašać za siabie. A kali ty vyrašaješ za siabie sam, to ty možaš pasłuchać i taho, i taho, i taho, ale vybar paśla zrobiš sam.
Mnie zdajecca, heta vielmi mocnaja reč, jakuju zrabiŭ 2020 hod, i mnie heta vielmi padabajecca, bo biełarusy asensavali, što jany ŭ stanie vyrašać sami. Nia hojdacca ŭ zaležnaści ad vałatylnaści palityčnaha paradku dnia, ale samim spakojna i ŭzvažana vyrašać.
Tak što, adkazvajučy na vaša pytańnie, to tak, staŭleńnie da Rasiei palepšycca ŭ vypadku jaje dapamohi ŭ vyrašeńni kryzisu, ale ŭzvažanaja samastojnaha pazycyja darosłaha čałavieka, jaki sam vyrašaje, ci pracavać jamu siońnia ź Ivanam, zaŭtra ź Janam, a paślazaŭtra z Hansam — zastaniecca.
Biełarusy ciapier adasablajucca ad usich — idzie samavyznačeńnie nacyi
— Takim čynam, adbyvajecca dystancyjavańnie ad usich, vyśpiavańnie samastojnaha nacyjanalnaha arhanizmu.
— Heta toje, pra što my z vami ŭžo havaryli niekalki miesiacaŭ nazad. Heta klasyčny varyjant samavyznačeńnia nacyi praz supraćpastaŭleńnie inšamu. U nas adbyvajecca ŭsio nibyta ŭ toj samaj paradyhmie, ale akcenty krychu inšyja — nie praz vypracoŭku dystancyi da čužoha, ale praź śćviardžeńnie siabie. Nibyta tut idziecca pra adno i toje ž, ale nasamreč, jość roźnica. Pamiž pazycyjami «ja rablu nia tak jak ty» i «ja rablu tak, jak sam liču patrebnym» biełarus vybiraje druhuju.
— U hetym sensie ja nie mahu zabycca pra vystup adnaho rabotnika ŭ Horadni ŭ žniŭni 2020 hodu, jaki padčas stychijnaha pratestu pierad haradzkim načalstvam kazaŭ, maŭlaŭ, mnie nie patrebnyja ni Eŭropa, ni Rasieja, ja chaču, kab moj biełaruski narod žyŭ u Biełarusi i mieŭ spraviadlivaje kiraŭnictva. Hetaje videa nielha było hladzieć biaź śloz, bo heta byŭ mistyčny manifest cełaha narodu. I hety rabotnik byŭ užo niemaładym čałaviekam.
— Absalutna z vami zhodny. Ja dumaju, usie bačyli toj vystup. Chaj heta prahučyć patasna, ale tam prajaviłasia naša nacyjanalnaja ideja — my sami vyrašym, što nam lepš pasuje, voźmiem samaje lepšaje i z uschodu, i z zachadu, ale voźmiem sami. Voźmiem toje, što nam patrebnaje.
Čytajcie taksama:
Sacyjołah Koršunaŭ: My nie režym zrynajem — my śćviardžajem siabie i pieraśćviardžajem dziaržavu
U hramadstvie adbyvalisia paśladoŭnyja źmieny, jakija viali da padzieńnia rejtynhu Łukašenki, — sacyjołah Koršunaŭ
