Pra hierojaŭ histaryčnych narysaŭ, najbolš vybitnych asob piśmieńnik Vitaŭt Čaropka raspavioŭ u intervju «Źviaździe». Na sajcie haziety jość rubryka «Panteon vialikich biełarusaŭ» — cykł histaryčnych ese aŭtara.
— Pra kolki postaciaŭ ty ŭžo napisaŭ i ci lohka «znachodzić» novyja? Jakimi krynicami karystaješsia?
— Peŭna, za sotniu budzie. Kali pišu pra histaryčnuju postać, dyk imknusia vykarystać usie dastupnyja krynicy. Vielmi kaštoŭnym materyjałam źjaŭlajecca epistalarnaja spadčyna. Udajecca zazirnuć čałavieku ŭ dušu, zrazumieć jaho pačućci i matyvy. Usialaki raz, kali zakančvaješ pisać narys pra čarhovaha hieroja, adčuvaješ sum, nibyta raźvitvaješsia z dobrym siabram, bo za doŭhi čas jon stanovicca tabie blizki i darahi. Navat robicca soramna za niejkija jaho pavodziny ci ŭčynki, chočacca ŭ ich razabracca i apraŭdać jaho. Heta, viadoma ž, subjektyvizm, ale kudy ad jaho dziecca, kali ty pišaš pra čałavieka, chaj navat i vialikaha.
— Siarod piersanalij tvaich artykułaŭ nie tolki tyja, kaho možna padvieści pad aznačeńnie «etničny biełarus», i nie tolki adnaznačna stanoŭčyja hieroi. Pytańnie, jakoje vyklikaje šmat sprečak: chto varty być zaniesieny ŭ nacyjanalny panteon? Jakimi kryteryjami ty kiruješsia? Ci zdarałasia, što rašeńnie pradstavić kahości jak biełaruskaha hieroja vyklikała supraciŭ?
— Dla mianie i kryvickija kniazi (jak ich nazyvaje «Apovieść minułych hadoŭ»), i vialikija kniazi litoŭskija, i «litviny» Radziviły, i «rusiny» Sapiehi — pradstaŭniki našaj, biełaruskaj, historyi. Važna nie etničnaje pachodžańnie toj ci inšaj asoby, a toje, što jana zrabiła dla našaj ziamli, jakuju my ciapier nazyvajem Biełaruś. Voś ja i raskazvaju ścipła i daścipna pra heta. I ŭ «Panteonie» pradstaŭleny ludzi roznaha etničnaha pachodžańnia, naprykład tatarskaha — Jakub Jasinski i Napaleon Orda, ci niamieckaha — Antoni Tyzienhaŭz, Emilija Plater. Hetyja ludzi ŭpisali svaje imiony ŭ našu historyju i kulturu. Možna paškadavać, što nie pra ŭsich vartych udałosia raskazać. Kaniešnie, jość asoby, jakija vyklikajuć unutrany supraciŭ, naprykład Žyhimont Aŭhust. Ale mnie jaho škada jak niaščasnaha čałavieka z davoli dramatyčnym losam. Zrešty, jon impanuje tym, što ŭmieŭ šukać kampramis — adna z hałoŭnych jakaściaŭ uładara. Jon byŭ amataram mastactva i humanistam i nie dapuściŭ relihijnaj i palityčnaj varažniečy, jak u Francyi ci paźniej u Hiermanii.
— Piatro Vasiučenka napisaŭ ese pra «biełaruskuju zdradu» — maŭlaŭ, u historyi pavodzinami biełarusaŭ časta rasčaroŭvalisia ich časovyja sajuźniki, vinavaciačy ŭ «zdradzie». A sutnaść u tym, što biełarusy pavinny być viernyja ŭłasnym intaresam, u čym im admaŭlajuć. Ci moža isnavać «abjektyŭnaja historyja», ci ŭsio-tki kožny narod musić aceńvać padziei z punktu hledžańnia ŭłasnych nacyjanalnych intaresaŭ? Jak prykład — u knizie pra Ulenšpihiela Šarla de Kastera ispancy pakazanyja admoŭna, u ramanach Žula Vierna demanizujucca anhličanie-kałanizatary, nasupierak «prahresiŭnym francuzam», Fienimor Kupier, naadvarot, pakazvaŭ dobrych anhličan, jakija chaŭrusujuć ź indziejcami, i kiepskich francuzaŭ… I hetak dalej.
— Heta aksijoma, što kožny narod kłapocicca pierš za ŭsio pra siabie i svaje intaresy. Čym zakončyłasia «braterskaja luboŭ» palakaŭ da litvinaŭ? Rabaŭnickaj Lublinskaj unijaj, kali Polskaje Karaleŭstva prysvoiła sabie pałovu Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Voś tut my i bačym, jak hetuju padzieju aceńvajuć u Polščy i jak my. Dla polskich historykaŭ — heta tryumf polskaj palityki i h. d., a dla nas — drama, jakaja źviała dziaržavu našych prodkaŭ da druharadnaj roli ŭ Rečy Paspalitaj. I dzie tut abjektyŭnaść? Chto vyznačyć jaje? Mahčyma, pravilna, što historyk musić być pierš za ŭsio patryjotam, a paśla navukoŭcam. Heta naturalnyja prajaŭleńni čałaviečych pačućciaŭ. Ja zhodny z tvaimi prykładami. Našy sercy zaŭsiody na baku hierojaŭ, jakija zmahajucca za svabodu naroda i rodnaha kraju.
— Što maje bolšaje značeńnie: mastackija tvory na histaryčnyja temy ci dakumientalnyja daśledavańni? Nakolki vyrašalnaja miž imi miaža, nakolki možna dapuścić u mastackim tvory skažeńnie faktaŭ, a ŭ artykule — emacyjanalnuju afarboŭku?
— Važna i toje, i toje. Mastacki tvor moža zachaplalna i vobrazna raskazać ab minułym i stvaryć jaho pryvabnuju karcinu. Časta naša ŭjaŭleńnie ab histaryčnych padziejach jakraz i hruntujecca na mastackich tvorach. Ale asnova luboha histaryčnaha tvora — heta pierš za ŭsio navukovaje daśledavańnie historykaŭ — jany padajuć fakty, pryvodziać dakumienty, robiać vysnovy. Niekatoryja histaryčnyja daśledavańni čytaješ, jak zachaplalny detektyŭ. Nie tolki źmianiaješ svaje staryja pohlady na tuju ci inšuju histaryčnuju padzieju ci asobu, ale i pa-novamu sprabuješ jaje asensavać. Impanuje, kali daśledčyk dumaje, analizuje i prajaŭlaje šyrokuju erudycyju, i tady nie zališnimi zdajucca maleńkija liryčnyja adstupleńni, udałyja paraŭnańni i mietafary. Dumaju, nie hrech davoli volna traktavać histaryčnyja fakty ŭ mastackim tvory. Kali hetaha vymahaje raskryćcio vobraza ci siužet, dyk čamu nie? Tvor moža tolki vyjhrać. Uspaminajecca viadomy pryncyp Alaksandra Dziuma, dla jakoha historyja — heta «ćvik», na jaki jon «viešaŭ» svaje siužety. I kłasičny prykład: «Vajna i mir» Lva Tałstoha. Kolki jaho dakarali za niedakładnaści, za skažeńnie faktaŭ, a voś pra vajnu 1812 hoda my jakraz i viedajem ź jaho vialikaha tvora.
— Hiendarnaje pytańnie… Jak šmat u historyi zastajecca žanočych imionaŭ, u pryvatnaści ŭ historyi Biełarusi, i jakimi šlachami žančyny traplali ŭ historyju?
— Našaj historyi ŭsio ž paščaściła na słavutych žančyn, nahadajem Rahniedu, Jefrasińniu Połackuju, Sofju Halšanskuju, Hannu Śviatasłaŭnu, Maryju Viciebskuju, Uljanu Ćviarskuju, Anastasiju Słuckuju, Sofju Słuckuju, Barbaru Radzivił, Emiliju Plater, dziejačak biełaruskaha adradžeńnia Pałutu Badunovu, Kanstancyju Bujło, Ciotku ci dramatyčny los Łarysy Hienijuš. Nie kažu ŭžo pra sukviećcie našych cudoŭnych paetak, mastačak, artystak, spartsmienak.
— U adnoj z našych hutarak ty śćviardžaŭ, što nie historyk i nie piśmieńnik… A ty ž jašče i karciny ŭziaŭsia pisać. Ci praciahvaješ i na jakija temy?
— Tak, «Dvuch stanov nie bojec, a tolko hosť słučajnyj». Piśmieńniki ličać mianie historykam, a historyki — piśmieńnikam. Stanovišča naturalnaje, kali pracuješ na pamiežžy roznych žanraŭ. Sam ja vyznačaju žanr svaich bijahrafičnych študyj, jak litaraturna-histaryčnyja narysy. Ale jany tolki častka majoj tvorčaści, chaj i značnaja. Prosta ja liču, što moj abaviazak viarnuć biełarusam imiony ich słaŭnych prodkaŭ, kab ich suzorje zichacieła nad Biełaruśsiu. A ŭ tvorčaści mnie padabajecca źviartacca da novaha, tamu zachaplaŭsia i postmadernizmam, i mistykaj, i historyjaj, i fentezi, i pryhodami, avanturami. Usiaho patrochu, nie chočacca paŭtaracca i tyražavać siabie. Kali tvaja tvorčaść nie dla tvajho materyjalnaha zabieśpiačeńnia, dyk musić prynosić duchoŭnuju, estetyčnuju asałodu. Voś tut vielmi i prydaŭsia žyvapis.
Heta čaroŭna, kali pad tvajoj rukoj naradžajecca malaŭničy tvor, ty možaš ubačyć vynik svajho natchnieńnia i pracy, a nie čakać miesiacy, a to i hady, kali nadrukujuć tvoj čarhovy opus. Heta sapraŭdy zachaplalna!
U mastactvie tvorčy praces bolš intensiŭny i navat emacyjanalny. Dy ŭvohule, nas akalaje šery śviet, mała sonca, a ja stvaraju svoj śviet z farbaŭ, šmatkolerny i dzivosny, i ad hetaha na dušy robicca śvietła. Svaim śviatłom dzialusia ź inšymi — daru im svaje raboty. Ofis «Biełaruskaha histaryčnaha časopisa», dzie ja pracuju, abviešaŭ karcinami, tak što tam u nas pastajanny viernisaž.
— U jakim sa svaich hierojaŭ ty najbolš rasčaravaŭsia? A ci byli advarotnyja vypadki?
— U svaich hierojach ja nie rasčaroŭvaŭsia, bo jany ŭsie vielmi hodnyja asoby, choć i nie idealnyja. Ja dumaju, pra ludziej treba pisać dobraje i śvietłaje, niejak my zabylisia kazać dobraje słova pra svaich siabroŭ, znajomych, kaleh, sabrataŭ na piary. A kali ja ŭ kim i rasčaravaŭsia, dyk u samim siabie. Moh zrabić bolš i lepš, a dzieści palenavaŭsia, nie sabraŭsia, adkłaŭ na zaŭtra, a ŭ vyniku nie zrabiŭ toje, što moh i musiŭ zrabić pavodle svajho pryzvańnia.
— Kali składać vobraz archietypovaha biełarusa, rysy jakich histaryčnych piersanažaŭ ty b jamu nadaŭ?
— Niaprosta adkazać. Časam typovy biełarus mnie nahadvaje kupałaŭskaha Znoska z «Tutejšych» ź jaho fiłasofijaj prystasavanca ci mieležaŭskaha Dziatlika, dla jakoha ziamla klinam syšłasia na jaho dzialancy, i dalej jon ničoha nie bačyć.
Dumaju, sučasnym biełarusam nie chapaje vysakarodnaści i samaachviarnaści Kalinoŭskaha, padźvižnictva Skaryny i, na žal, zdarovaj nacyjanalnaj hodnaści.
Treba navučycca nie tolki pavažać samich siabie, ale i lubić. Voś-voś, nam nie chapaje svajho, biełaruskaha, ehaizmu. My — heta my! My mocnyja i my pieramožam. Luboha, tamu što my biełarusy!
— Ci była mara ŭmiašacca ŭ niejkija histaryčnyja padziei, pra jakija pisaŭ? U jakuju epochu adpraviŭsia b? Što mienavita zrabiŭ by?
— Heta z vobłaści fentezi. Adzinaje, što chaciełasia niejak, zazirnuć u epochu Połackaha kniastva i pačatkaŭ Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Tam, sapraŭdy, tryler i detektyŭ, što da čaho, chto, kali i jak — z-za niedastatkovaści krynic małaviadoma, ale vielmi cikava. Voś kab adšukaŭsia niejki letapis z toj epochi — heta było b sapraŭdnym adkryćciom staražytnaj Biełarusi. A tak davodzicca hadać dy haradzić usialakija viersii.
— Tradycyjna-banalnaje: što ŭ płanach? A što ŭ marach?
— Płany kankretnyja: vydać toje, što napisaŭ. Ciapier voś pracuju nad sieryjaj knih pra vialikich kniazioŭ litoŭskich. Jany bahata ilustravanyja, napisanyja śpiecyjalna na ruskaj movie dla šyrokaha koła čytačoŭ. U vydaviectvie «Adukacyja i vychavańnie» vyjšła ŭžo piać knih z hetaj sieryi. Prajekt, jak liču, apraŭdvaje siabie, bo hodna pradstaŭlaje našuju historyju. Naprykład, tolki na adnym z rasijskich sajtaŭ było 90 tysiač spampovak knihi «Vitovt». Tak što ja ciapier z hałavoj u hetym prajekcie.
A nakont mar, dyk jana adna — kab u Biełarusi ŭsio było dobra!
