Kałody, tvarba, łaźbień, laziva… Hetyja słovy mnohim viadomy chiba što pa vytrymkach z padručnika pa ajčynnaj historyi. Bortnictva siońnia ličycca ledź nie ekzatyčnym zaniatkam. Adnak daśledčyk Ivan Vosipaŭ, jaki zajmajecca vyvučeńniem staradaŭniaha promysłu ŭžo na praciahu siami hadoŭ, abviarhaje maje słovy. Dyk ci jość budučynia ŭ bortnictva?
Piašnia i laziva — instrumienty bortnika.
Vjaskovy mieniedžmient
Budučy bortnik vyras u vioscy pad Łojevam i ŭžo ź dziacinstva staŭ znajomicca z navakollem. Padletak nie lenavaŭsia raspytvać u viaskoŭcaŭ pra miascovyja prykazki, prymaŭki, pieśni, kazki, tancy, rabiŭ zamaloŭki chat. Słovam, nazapašvaŭ usio, što źviazana z małoj radzimaj. Ivan mocna zachapiŭsia mikratapanimijaj. Kožny łapik lesu, ručaj, aziarco žyvuć pad imionami, viadomymi tolki miascovym žycharam. Juny daśledčyk sabraŭ usie «imiony» ŭ adnu knihu.
Chłopiec byŭ aktyŭnym udzielnikam archieałahičnych raskopak: ratavaŭ ich ad «čornych kapalnikaŭ». Zdajecca, vybar byŭ vidavočny — Ivan stanie historykam. Ale jon pajšoŭ pa šlachu baćkoŭ i pastupiŭ u Biełaruski dziaržaŭny ekanamičny ŭniviersitet.
— Vioska vychoŭvaje prahmatyzm, a archieałohija — heta avanturny zaniatak, — adznačaje Ivan. — Ja pajšoŭ u ekanamisty, kab navučycca kiravać haspadarkaj i zajmacca viaskovym mieniedžmientam.
A adnojčy znajomy baćki prynios knihu «Zaniatak spradvieku vysakarodny», jakaja apaviadała pra raźvićcio bortnaha i kałodnaha pčalarstva na Biełarusi.
Razabracca ź lazivam Ivanu dapamoh patomny bortnik ź vioski Hłuškavičy Lelčyckaha rajona.
— Ja pačaŭ jaje čytać i adkryŭ dla siabie novy śviet. Pačaŭ raspytvać u baćki, ci bačyŭ jon u vioscy kałodu. Akazałasia, raniej u kožnym dvary trymali pa dźvie-try štuki. Kali promysieł pryjšoŭ u zaniapad, ludzi kałody papalili. Tady ja pačaŭ šukać infarmacyju pa internet-krynicach i zrazumieŭ, što ŭ siecivie bortnictva pradstaŭlena vielmi ścipła, — uzhadvaje budučy bortnik.
Ivan praciahvaŭ svajo daśledavańnie: šmat čytaŭ, vyvučaŭ. Paśla napisaŭ u «Vikipiedyi» pieršy artykuł pra bortnictva.
Praź niekatory čas «vydaŭ» druhi materyjał, na hety raz pryśviečany bortnym pryładam. A dalej vyjšła tak, što chłopiec paznajomiŭsia z polskimi bortnikami i źjeździŭ da ich na kanfierencyju, dzie pahladzieŭ dakumientalnuju stužku 1939 hoda pra bortnictva…
Paleski «alpinizm»
Paśla natchnialnaj pajezdki Ivan zrazumieŭ: nadyšoŭ čas pierajści ad teoryi da praktyki. Dla pačatku zadumaŭ zrabić laziva — plecienaje prystasavańnie, z dapamohaj jakoha bortniki załaziać na dreva.
— Viadoma ž, paŭstała pytańnie: jak jaho pleści? — kaža Ivan. — U rodnaj vioscy nie zastałosia ludziej, jakija b zmahli navučyć ramiastvu. Technałohiju davodziłasia adnaŭlać pa roznych krynicach. U Turaŭskim muziei pryrody Paleśsia vypadkova zaŭvažyŭ laziva, stvoranaje stahodździe tamu. Pryhledzieŭsia, a paśla, dziakujučy zachavanym fotazdymkam, zrazumieŭ, jak treba pleści. Pieršaje laziva rabiŭ na praciahu piaci dzion, pracavaŭ pa dziesiać hadzin. Ź lazivam dapamoh razabracca patomny bortnik ź vioski Hłuškavičy Lelčyckaha rajona Vasil: jon navučyŭ źbirać «vaśmiorkami» hety «kanat».
Ivan demanstruje ŭžo druhuju pryładu. Toŭstaja mocnaja «viaroŭka» pakidaje ŭražańnie biaśpiečnaści. Paśla ŭ arsienale źjaviłasia i piašnia — dołata dla vydzioŭbvańnia borci, kałody, jakuju Ivan zamoviŭ u kavala. Ź lazivam i piašnioj možna leźci na dreva.
…My vychodzim da staroha šyrokaha duba, jaki Ivan prazvaŭ «trenirovačnym». Tut jon zrabiŭ svaje pieršyja kroki pa drevie. Dla duba chłopiec niasie padarunak — bochan chleba. Akazvajecca, na Paleśsi isnavała takoje pavierje: biez daru bortnik nie mieŭ prava leźci na dreva. Ličyłasia, što mahło zdarycca błahoje — irvałasia laziva. Dla Ivana tradycyjnyja dziejańni stanoviacca praviłami, jakija jon pierajmaje.
Bortnik-pačatkoviec pryznajecca: chutka razabracca z technałohijaj łažańnia ź lazivam pa drevie nie ŭdałosia. Jon pilna, kadr za kadram, prahladvaŭ polskuju stužku pra bortnikaŭ i zapaminaŭ. Uźlezšy na dreva, havoryć: «U takija momanty adčuvaješ, što nas troje — ty, dreva i laziva». Taki sabie paleski «alpinizm».
Na trenirovačnym dubie bortnik-pačatkoviec zrabiŭ svaje pieršyja kroki pa drevie.
Bortnictva ŭ… siecivie
Sioleta ŭ borć da Ivana pčoły nie zasialilisia, ale jon užo adšukaŭ tamu pryčynu.
— Dupło ja znajšoŭ dobraje, začyściŭ, bo kali budzie dobraje žytło, znojducca i pčoły, — raspaviadaje bortnik. — Dalej treba jaho zatvarbić — prynieści roznych traŭ, jakija daspadoby pčołam. Naprykład, bahun — samaja pachučaja trava, ale ja jaje nie braŭ, i, zdajecca, darma. Abžyli hetaje dupło vosy, što možna ličyć dobrym znakam: pčoły buduć paśla.
U borci zasialajecca dzikaja pčała — paleskaja ci siaredniaruskaja. Pčała-baroŭka žyła ŭ lasach jašče dva stahodździ tamu. Jość malunki, jak jana vyhladała, ale ciapier vyznačyć jaje vielmi ciažka.
Mnie ž cikava, ci zajmalisia bortnictvam žančyny, pra što ja pytajusia ŭ Ivana. Akazvajecca, śviedčańniaŭ pra toje nie zastałosia. Možna adšukać łahičnaje tłumačeńnie: chiba ŭściahnie jana kałodu na dreva, ci zalezie samastojna navierch? Ale Ivan viartajecca da narodnaj mudraści i cytuje: «Pach žančyny pčoły nie lubiać».
Siarod prymchaŭ byŭ navat taki: bortnik pierad «pachodam» na dreva ciaham miesiaca musiŭ nie dakranacca da žonki. Žančyna mahła chiba što stajać unizie dy padavać instrumienty.
Darečy, u narodzie da bortnikaŭ stavilisia pa-roznamu: prymali i za znacharaŭ, i za viedźmaroŭ (nie kožny moh łazić pa drevach).
— Hałoŭnym u svajoj spravie ja liču pčału, a nie miod, — kaža Ivan. — Kab najeścisia miodu, treba nie mienš za 200 kałod. Maja mara — pačuć, jak piaje les. Ukrainski pčalar Mikoła Vitvicki niekali kazaŭ, što pčalinaja matka ŭnačy ŭ bary piaje pieśniu, kab pčoły, jakija zhubilisia, viarnulisia da vulla. Kali heta praŭda, to mnie chaciełasia b jaje pačuć.
Pakul ekanamist spaścihaje bortnictva na praktycy, ale raźvivaje i inšy napramak — «sieciŭnaje» bortnictva. Inšymi słovami, jon robić hruntoŭnuju internet-encykłapiedyju: akramia artykułaŭ u «Vikipiedyi», stvaryŭ supołki ŭ sacyjalnych sietkach, sajt «Dreva suśvietu» i navat zapuściŭ pieršy bortny kanał na Youtube. Sam robić amatarskija videazapisy, taksama zrabiŭ vielmi prostuju i zrazumiełuju infahrafiku pra bortnictva. Materyjałaŭ nazapasiŭ na cełuju knihu i pryznajecca, što hałoŭnaja meta jaho pracy zaklučajecca ŭ papularyzacyi zabytaha promysłu.
Niekatoryja pčalary ličać bortnictva niepierśpiektyŭnym zaniatkam: maŭlaŭ, pčoły stali svojskimi nasiakomymi, biez dapamohi čałavieka ŭ kałodach jany nie vyžyvuć. Ale dla Ivana najpierš važna adradzić tradycyju, jakaja pieradavałasia spakon viakoŭ. Spadziajomsia, naleta ŭ jaho borci źjaviacca doŭhačakanyja miedanosnyja hości.
Leźci treba nie śpiašajučysia.
A jak u susiedziaŭ?
U Jeŭropie vydzialajuć hranty na raźvićcio bortnictva. Polskija leśniki zajmajucca hetym staradaŭnim promysłam: jany robiać borci na starych drevach. Im nie zabaraniajuć dziaŭbci staryja drevy navat u łandšaftnych zakaźnikach. Darečy, usie borci palaki paznačajuć na huhł-kartach. U Biełarusi bortnictva žyvie jak tradycyja, jakaja pieradajecca ad majstra da vučnia. Va Ukrainie jano razhladajecca jak častka tradycyjnaha promysłu. U Baškartastanie isnuje zapaviednik Šulhan-taš, dzie ŭ kałodach žyvie abaryhiennaja bortnaja miedanosnaja pčała «burzianka». Heta pakul što adzinaja ŭ śviecie zona, dzie achoŭvajucca dzikija pčoły.
