Savieckaje vojska ŭ časie «vyzvolnaha pachoda».
1 vieraśnia 1939 h. uvarvańniem vojskaŭ Hiermanii ŭ Polšču pačałałsia Druhaja suśvietnaja vajna.
U hety ž dzień Viarchoŭny Saviet SSSR pryniaŭ «Zakon ab ahulnym voinskam abaviazku», u adpaviednaści ź jakim uzbrojenyja siły Savieckaha Sajuzu pierachodzili na kadravuju sistemu kamplektavańnia, uvodzilisia novyja terminy słužby, rehłamientavaŭsia paradak pryzyvu i zvalnieńnia ŭ zapas, dapuskałasia mahčymaść zatrymki starasłužačych sałdataŭ i čyrvonafłotcaŭ terminam na dva miesiacy.
Palityčnaje kiraŭnictva SSSR sačyła za situacyjaj u Polščy.
Narkam NKVD Bieryja štodnia dakładvaŭ Stalinu ab źmienach vajenna-palityčnaj abstanoŭki na terytoryi Zachodniaj Biełarusi i Zachodniaj Ukrainy, nastrojach miascovaha nasielnictva, padrychtoŭcy pamiežnych vojskaŭ i orhanaŭ NKVD da bajavych dziejańniaŭ na terytoryi Polščy.
Šyfr «VVZ»
4 vieraśnia 1939 h. zahadam narkama abarony SSSR było zatrymana na miesiac zvalnieńnie ŭ zapas vajennasłužačych terminovaj słužby
ŭ Biełaruskaj i Ukrainskaj asablivaj, Leninhradskaj, Maskoŭskaj, Kalininskaj i Charkaŭskaj vajskovych akruhach.
6 vieraśnia Vajennyja saviety Leninhradskaj, Kalininskaj, Biełaruskaj (BAVA) i Kijeŭskaj asobaj vajennaj akruhi (KAVA) atrymali dyrektyvu narkama abarony, jakaja patrabavała z 7 vieraśnia «padniać na Vialikija vučebnyja zbory (VVZ), usie vajskovyja častki i ŭstanovy akruhaŭ».
Nazva VVZ było šyfravanym abaznačeńniem schavanaj mabilizacyi.
Pačałosia razhortvańnie vajskovych častak, jakoje musiła skončycca za 10 sutak.
Paviedamleńni pra mabilizacyju nidzie nie drukavalisia, rasklejka zahadaŭ kateharyčna zabaraniałasia, a vajennaabaviazanych vyklikali ŭ vajenkamaty pozvami.
Štaby BAVA i KAVA pierafarmoŭvalisia ŭ štaby Biełaruskaha i Ukrainskich frantoŭ. Dla patreb armii z pradpryjemstvaŭ i kałhasaŭ pa raznaradkach nakiroŭvalisia aŭtamabili, traktary, matacykły, koni.
Niama čym vieźci, niama dzie raźmiaščać
U Biełarusi mabilizacyja adrazu ž pajšła nie tak, jak musiła być na papiery. «Varašyłaŭski vajenkamat razasłaŭ 4350 pozvaŭ …źjaviłasia 65—70%, a 452 pozvy viernuty nazad. U 13 strałkovuju dyviziju pavinna było źjavicca 12 797 čałaviek, a źjaviłasia ŭsiaho 3683», — paviedamlaŭ narkam unutranych spraŭ BSSR Canava pieršamu sakrataru CK KPB Panamarenku pa vynikach pieršych dzion pryzyvu. Varašyłaŭski vajenkamat vyznačyŭsia tym, što nakiravaŭ paviestki navat invalidam — paralizavanym, ślapym dy inšym chvorym ludziam.
Čyhunačny transpart nie byŭ padrychtavany da masavaj pieravozki ludziej.
U noč z 8 na 9 vieraśnia ŭ Mahilovie na vakzale pad daždžom 300 pryzyŭnikoŭ čakali adpraŭki ŭ vajskovyja čaści. Adnak načalnik Biełaruskaj čyhunki admoviŭ dać vahony, bo vajenkamat nie padaŭ na ich zajaŭku za 72 hadziny. U Babrujsk pradstaŭniki vajskovych častak źjavilisia sa spaźnieńniem na sutki, tamu mabilizavanych, jakija čakali na vakzale, raspuścili pa chatach, a potym znoŭ vyklikali.
Čaści taksama nie byli padrychtavanyja da pryjomu takoj kolkaści pryzyŭnikoŭ. Tak, u v/č 6124 u Minskaj vobłaści jany prasiadzieli kala štaba čaści amal sutki. A
ŭ v/č 5060 vajskovaabaviazanych urešcie raspuścili pa chatach, nie majučy dzie raźmiaścić.
Mała mašyn, chudyja koni
Kiraŭniki pramysłovych pradpryjemstvaŭ admaŭlalisia davać vojsku techniku. Canava adznačaŭ, što «narady na pastaŭku mašyn, traktaraŭ, matacykłaŭ, koniej nie vykanany i nie vykonvajucca. Viciebski harvajenkamat u čaści niedadaŭ 189 aŭtamašyn, Aršanski — 145, Połacki — 95».
Nie mienš śloznaja situacyja nazirałasia i z zabiaśpiačeńniem vojskaŭ końmi. U Babrujsku
da 8 vieraśnia kałhasy i saŭhasy paviny byli pastavić 1100 koniej. Realna ž armija atrymała tolki 192 kani, astatnija byli zabrakavanyja z-za małoha rostu i chudzizny.
Jakija byli kałhasy, takija i koni.
Apieratyŭnyja płany
8 vieraśnia z Hienieralnaha štabu RSČA ŭ Minsk u štab BAVA byli nakiravanyja apieratyŭnyja płany na budučuju bajavuju apieracyju na terytoryi Polščy.
13 i 14 vieraśnia Bieryja dałažyŭ Stalinu, Mołatavu i Varašyłavu ab stanie polskaj pamiežnaj achovy. Kolkaść jaje na ŭčastku dziaržaŭnaj miažy na terytoryi BSSR składała 10968 čałaviek, jakija mieli na ŭzbrajeńni 10 tys. vintovak, 525 kulamiotaŭ, 209 stankavych kulamietaŭ i 10 supraćtankavych harmat.
Adnak, NKVD BSSR byŭ nie tolki pasiŭnym naziralnikam. U šerahu pavietaŭ byli stvoranyja partyzanskija hrupy dla razhromu panskich majontkaŭ, dziaržaŭnych ustanoŭ. Mieli miesca padpały, dyviersii na telehrafnych i telefonnych linijach.
«Dyvizija ŭ łapciach, abarvanaja»
U čaściach nie chapała bojeprypasaŭ. Tak, 11 vieraśnia pałkavaja batareja 37-ha strałkovaha pałka, jakaja prybyła ŭ viosku Stańkava Dziaržynskaha rajona nie mieła ŭkamplektavanaha asabovaha składu, materyjalnaj častki i bojeprypasaŭ.
Zamiest naležnych 6 harmat miełasia 4, prytym adna niaspraŭnaja. Zamiest 12 zaradnych skrynak — 6…
U v/č 6637 15 vieraśnia – za dva dni da pachodu – nie chapała 8294 76-milimietrovych patronaŭ pałkavych hranat, 2902 askołačnych snaradaŭ, 2500 braniabojnych snaradaŭ, 661562 vintovačnych patronaŭ, 26118 — revalviernych… Načalniku artyleryi adnaho z pałkoŭ, jaki prasiŭ bojeprypasaŭ, u adździele bojeprypasaŭ BAVA ščyra adkazali: «Da nas užo źviartalisia niekalki takich jak vy, adnak my i sami nie viedajem, dzie brać bojeprypasy».
Nie chapała i abmundziravańnia. U v/č 4015 z mabilizavanych było abmundziravana tolko 250 čałaviek.
CK kampartyi Biełarusi davodziłasia navat zatrymlivać takija častki. 15 vieraśnia Panamarenka pisaŭ sakrataru CK Usiesajuznaj kampartyi Malankovu: «Voinskaja častka №5145 (dyvizija) nie abmundziravanaja, u łapciach, abarvanaja, adnak sa zbrojaj nakiroŭvałasia da hranicy pad kamandavańniem pałkoŭnika Maŭryčava. Dyscyplina adsutničała, raściahnutaść nadzvyčaj vialikaja, šmat adstałych adzinočnych furmanak i adzinočnych bajcoŭ,
niekalki vierchavych jechali bieź siodłaŭ, u takim vyhladzie, jak, naprykład, u kiepcy, u šyniali, armiejskich štanach, bacinkach biez abmotak i ź vintoŭkaj.
Dyvizija ŭmiašańniem CK była zatrymana ŭ Dziaržynsku i daabmundziravanaja».
Urešcie Panamarenka, padvioŭšy vyniki mabilizacyi, paviedamiŭ Malankovu, što pa Biełarusi ŭ zbornyja punkty źjaviłasia 94,8% pryzyŭnikoŭ, u voinskija častki było pastaŭlena 87% koniej, 78% aŭtamabilaŭ, 51,9% traktaraŭ.
17 vieraśnia 1939 h. u 3 hadziny 15 chvilin polskamu pasłu ŭ Maskvie Hžyboŭskamu była ahučana nota savieckaha ŭrada,
u jakoj śćviardžałasia, što «Polskaja dziaržava i jaje Urad faktyčna pierastali isnavać. Tym samym pierastali dziejničać damovy, jakija byli zaklučanyja pamiž SSSR i Polščaj». Ranicaj 17 vieraśnia 1939 h. častki Čyrvonaj Armii i padraździaleńni NKVD ustupili na terytoryju Polščy.
…Ciapier stanovicca zrazumiełym, čamu staryja ludzi ŭ Zachodniaj Biełarusi, uspaminajučy savieckich aficeraŭ i sałdat, adznačajuć, što časta jany byli i drenna abmundziravanyja, i koniki ŭ ich byli chudyja, i technika łamanaja.
500 tysiač listovak pa-biełarusku
Adznačym, što
da pachodu ŭ Polšču ŭ BAVA pačali rychtvacca jašče ŭ 1938 h. – zadoŭha da pakta Mołatava-Rybientropa i napadu Hitlera.
Tak, 28 kastryčnika 1938 h. načalnik štaba BAVA Purkajeŭ nakiravaŭ Panamarenku «Zajaŭku abarončych mierapryjemstvaŭ», jakaja musiła być uklučanaja ŭ narodahaspadarčy płan na 1939 h. U joj, u pryvatnaści, štab BAVA praduhledžvaŭ vajskovuju mabilizacyju.
A
1 žniŭnia 1939 h. načalnik mabilizacyjnaj častki paliŭpraŭleńnia BAVA Lapiochin nakiravaŭ u CK UKP(b) zajaŭku na vydańnie u Minsku drukavanych «listovak da vojskaŭ voraha».
Na 3—4 dzień mabilizacyi praduhledžvałasia nadrukavać da vojskaŭ voraha listovak: na polskaj movie — 250 tys., na biełaruskaj — 100 tys., na jaŭrejskaj — 50 tys. Na 7—8 dzień mabilizacyi:
na polskaj — 500 tys., na biełaruskaj — 400 tys., na jaŭrejskaj — 100 tys.
U zajaŭcy naŭprost nie adznačałasia, chto vorah. Adnak drukavańnie takoj kolkaści listovak na polskaj, biełaruskaj i jaŭrejskaj movach adnaznačna śviedčyła: vorah — Polšča.
* * *
Anatol Vialiki
Historyk, kandydat histaryčnych navuk, supracoŭnik nacyjanalnaha archiva. Vyvučaje historyju stalinskich represij i druhoj suśvietnaj vajny ŭ Biełarusi.
