Stendy, na jakich raspaviadajecca historyja represij u Oršy. Fota: Naša Niva
Vystava «Kabylackaja hara. Miesca pamiaci i smutku» adkryłasia ŭ Vilni na Dzień Voli, 25 sakavika.
Miescam zusim nievypadkova była vybrana siadziba ŭ Tuskulenach. Savieckija ŭłady paśla vajny pieratvaryli hety cudoŭny kompleks pačatku XIX stahodździa ŭ sapraŭdnuju brackuju mahiłu patryjotaŭ. Tut da 1947 hoda byli pachavanyja bolš za 600 čałaviek, pakaranyja śmierciu za «zdradu Radzimie», siarod jakich i 30 biełarusaŭ. Pad «Radzimaj» miełasia, viadoma, savieckaja, a nie niezaležnaja Litva.
Masavyja pachavańni achviar savieckich represij byli vyjaŭleny tolki ŭ 1994 hodzie, paśla adnaŭleńnia Litvoj niezaležnaści. U Tuskulenach byŭ stvorany vialiki miemaryjał z kurhanam, pad jakim pierapachavali pareštki achviar.
Uvachod u kaplicu-pachavalniu ŭ Tuskulenach. Fota: Naša Niva
Rasstreły ŭ Biełarusi pačalisia našmat raniej, čym u krainach Bałtyi, jakija zdoleli paśla revalucyi pabudavać niezaležnyja dziaržavy. Biaźlitasny saviecki teror zachłynuŭ krainu jašče da vajny, u 1930-ja hady. Adnym ź miescaŭ, pra jakija dakładna viadoma, jak pra miesca masavych zabojstvaŭ ludziej u toj čas, źjaŭlajecca Kabylackaja hara ŭ Oršy.
Siońnia ŭ Tuskulenach da litoŭskaj pamiaci i smutku dadaŭsia i biełaruski — na vialikich stendach pradstaŭlena historyja represij u Biełarusi, u tym liku ŭ Oršy, a taksama historyi asob i cełych siemjaŭ, jakija źviedali nieabhruntavany palityčny pieraśled ci byli źniščany ŭ lesie ŭ Kabylakach.
Kabylackaja hara
Čałaviečyja pareštki va ŭročyščy Kabylaki ŭ Aršanskim rajonie byli vyjaŭleny ŭ 1982 hodzie padčas budaŭnictva čyhunačnaj vietki da zavoda žalezabietonnych vyrabaŭ. Budaŭniki vyjavili jamu z pareštkami 50 rasstralanych ludziej, spačatku pabačyŭšy ŭ hetym śviedčańnie złačynstva niamieckich akupantaŭ.
Niahledziačy na toje, što ŭ hety čas Savieckim Sajuzam kiravaŭ Juryj Andropaŭ, były kiraŭnik KDB, admaŭlać toje, što heta achviary stalinskaha teroru, ułady nie stali. Śpiecyjalna stvoranaja Dziaržaŭnaja kamisija, u jakuju ŭvajšli adkazny sakratar Biełaruskaha tavarystva achovy pomnikaŭ historyi i kultury, prakuror, doktar sudova-ŭračebnaj ekśpiertyzy, pradstaŭnik vajenkamata i milicyjanier, taksama paćvierdziła toje, što ŭ hetym miescy ŭ 1930-ja hady masavyja rasstreły ładziŭ mienavita NKUS.
Va ŭsich čałaviečych čerapach mielisia kulavyja adtuliny ŭ łobnaj častcy. Było viadoma, što niemcy, jak praviła, rasstrelvali ludziej čerhami ź pistaletaŭ-kulamiotaŭ i asabliva nie celilisia ŭ hałovy. Pra rastreły ŭ lesie ŭ 1937—1939 hadach pamiatali i staražyły.
Vyniki kamisii byli ahučanyja za šeść hadoŭ da taho, jak upieršyniu publična była ahučana infarmacyja pra Kurapaty.
Akt abśledavańnia brackaj mahiły na Kabylackaj hary ad 20 vieraśnia 1982 hoda. Fota: kobylaki.by
Achviary i katy
Pavodle acenak daśledčykaŭ na Kabylackaj hary rasstralali da piaci tysiač čałaviek. Pa bazach danych udałosia adšukać 1750 čałaviek, rasstralanych tam i ŭ inšych miescach pad Oršaj. Siarod ich 1141 biełarus, 505 palakaŭ, 40 jaŭrejaŭ, 15 łatyšoŭ, 12 litoŭcaŭ, a taksama ŭkraincy, ruskija, niemcy i adzin hrek. U dapoŭnienym pa vynikach ułasnych daśledavańniach śpisie siońnia značycca 1871 imia.
Siudy zvazili ludziej z susiednich rajonaŭ, pa kožnym ź jakich apublikavany pajmiennyja śpisy.
Adzin ź miascovych leśnikoŭ pierakazaŭ śviedčańni svajho kalehi Ivana Barysienki, jaki da vajny byŭ orhanach NKUS i vaziŭ u Oršu rasstrelvać ludziej.
Były kaścioł trynitaryjaŭ u Oršy słužyŭ nie tolki aerakłubam u miežvajenny čas, ale i miescam, dzie ŭtrymlivali aryštavanych pierad rasstrełam. Fota: Wikimedia Commons
U rasparadžeńni Barysienki byŭ «čorny varanok» i šafior. Mašynu padhaniali da dźviarej Sabornaha chrama i zahružali ŭ budku 6 čałaviek (były kaścioł trynitaryjaŭ, dzie z 1937 hoda trymali aryštavanych z-za pierahružanaści centralnaj turmy).
Unutry budka «čornaha varanka» była padzielena na 6 asobnych adździaleńniaŭ, u kožnym źmiaščaŭsia adzin čałaviek. Takim čynam, za adzin rejs zabirali 6 čałaviek. U Barysienki była norma — za noč zrabić dva rejsy, heta značyć, rasstralać 12 čałaviek.
Pryjazdžali ŭ les na Kabylackaj hary, mašynu stavili tak, kab fary vyśviečvali vykapanuju jamu. Vyvodzili pa adnym. Na kožnaha išło 2-3 patrony. Barysienka zvyčajna stralaŭ u patylicu i, kali čałaviek valiŭsia, rabiŭ jašče adzin streł u skroniu. Pieršaha vyvodzili lohka: sam išoŭ, a z astatnimi było ciažej.
Pačuŭšy streły i ŭsio zrazumieŭšy, achviary pačynali kryčać, adbivacca i ŭsialak supraciŭlacca, nie žadajučy vychodzić z mašyny. Na hety vypadak u karnikaŭ była pryzapašana doŭhaja žalezina z krukam na kancy, niešta nakštałt bahra. Hetym krukam vyciahvali čarhovuju achviaru z mašyny i zabivali.
Inšy raz, jak kazaŭ Barysienka, traplalisia asabliva dužyja i ŭpartyja, tady prychodziłasia prystrelvać prosta ŭ mašynie. Barysienka taksama kazaŭ, što paśla hetaha adčuvaŭ siabie narmalna, a šafior jaho duža pieražyvaŭ, jeści nie moh.
Siońnia viadomy imiony 25 supracoŭnikaŭ aršanskaha NKUS, jakija brali niepasredny ŭdzieł u katavańniach i zabojstvach, falsifikavali spravy suprać nievinavatych.
Barysienka pamior u 1973 hodzie, nie adkazaŭšy za svaje złačynstvy. Ale bolšaja častka ŭdzielnikaŭ palityčnych represij sami ŭ vyniku stali ich achviarami.
Miemaryjał
Pamiatny vałun i kryžy, pastaŭlenyja aktyvistami na Kabylackaj hary pad Oršaj. Fota: hajsy.org
Na Kabylackaj hary pad ciskam hramadskaści miascovyja ŭłady pastavili vialiki vałun jašče ŭ 1990 hodzie. Na im šylda z radkami vierša Hanny Achmatavaj: «Chotiełoś by vsiech poimienno nazvať, no otniali śpisok, i niehdie uznať». U pačatku 1990-ch hadoŭ u svajakoŭ represavanych i daśledčykaŭ źjaviłasia mahčymaść atrymać abmiežavany dostup da spraŭ u archivach KDB.
Paśla prychodu Łukašenki da ŭłady staŭleńnie da stalinskich represij rezka źmianiłasia, ich pačali ihnaravać i admaŭlać, vydavać za miescy zabojstvaŭ, učynienych nacystami. Archivy KDB zakrylisia. Dahetul zastajucca nieviadomymi ni kolkaść miescaŭ masavych rasstrełaŭ na Biełarusi, ni ich miescaznachodžańnie.
Pad adnoj tolki Oršaj takich miescaŭ prynamsi dva — u lesie na Mahiloŭskaj šašy i na Kabylackaj hary. Da miemaryjału ŭ Kabylakach, zakładzienaha jašče savieckimi ŭładami, łukašenkaŭskija ŭłady abyjakavyja i nijak nie dahladajuć. Vandały niekalki razoŭ zryvali šyldu z pomnika. Kabylackaha hara pieratvaryłasia ŭ stychijny «narodny miemaryjał», jaki ŭ paradku padtrymlivali miascovyja aktyvisty.
Supolnaja jaŭrejska-katalickaja malitva na Kabylackaj hary ŭ 2018 hodzie.
U 2017 hodzie aršaniec Ihar Stankievič, naščadak represavanych, stvaryŭ inicyjatyvu «Kabylaki. Rasstralanyja ŭ Voršy», kab abjadnać razam usich naščadkaŭ rasstralanych u Oršy. Jany zdoleli damahčysia ad uładaŭ, kab na kamieni ŭstanavili šyldu z nadpisam «Miesca pamiaci i smutku» na roznych movach. Naščadki ŭstalavali kala 40 tabličak i bolš za tuzin kryžoŭ ź imionami represavanych.
Inicyjatyvie ŭdałosia sabrać 3725 imionaŭ, niekalki dziasiatkaŭ historyj, fotazdymkaŭ achviaraŭ dziaržaŭnaha teroru, źviazanyja ź imi dakumienty.
Achviary represij u pamiać pra achviar represij
Z nahody adkryćcia vystaŭki ŭ Tuskulenskaj siadzibie vystupili pradstaŭniki jaje arhanizataraŭ. Dyrektarka Centra daśledavańniaŭ hienacydu i supracivu žycharoŭ Litvy raspaviała pra kompleks u Tuskulenach, Alaksiej Łastoŭski ź Biełaruskaha instytuta publičnaj historyi patłumačyŭ važnaść Dnia Voli dla biełarusaŭ, Anžalika Anoška z «Formuły čałaviečnaści» i pradstaŭnica Abjadnanaha pierachodnaha kabinieta pa sacyjalnaj palitycy Volha Harbunova źviarnuli ŭvahu na paraleli, jakija źviazvajuć časy represij z tym, što adbyvajecca siońnia ŭ Biełarusi.
Ihar Stankievič i Volha Harbunova z kvietkami na ŭvachodzie ŭ kaplicu-pachavalniu achviar savieckaha teroru. Fota: Naša Niva
Ihar Stankievič z hramadskaj inicyjatyvy «Kabylaki. Rasstralanyja ŭ Voršy» pryhadaŭ svoj ułasny dośvied z 2020 hoda i svaich rasstralanych prodkaŭ — i tady, i siońnia ludziej biespadstaŭna vinavacili ŭ tym, što jany «polskija špijony».
Paśla vystupleńniaŭ u Tuskulenskaj siadziby ŭdzielniki na čale sa Stankievičam i Harbunova spuścilisia ŭ kaplicu-pachavalniu, u vieličnaj zale jakoj uskłali kvietki ŭ vyhladzie litoŭskaha i biełaruskaha nacyjanalnych ściahoŭ i zapalili śviečki.
Kvietki ŭ vyhladzie litoŭskaha i biełaruskaha ściahoŭ, uskładzienyja ŭ kaplicy ŭ Tuskulenach. Fota: Naša Niva
U pachavalni stvorany vialiki kałumbaryj, u nišach jakoha pierapachavanyja 717 čałaviek, pareštki jakich vyjaŭleny ŭ brackich mahiłach na terytoryi siadziby.
U Biełarusi siońnia nijakaha miemaryjału achviaram represij takoha maštabu nie isnuje. Pamiatnyja znaki na miescach masavych rasstrełaŭ uźnikajuć stychijna pa inicyjatyvie aktyvistaŭ. U ciapierašni čas navat samo ŭskładańnie kvietak da pomnikaŭ represavanym moža być pryčynaj dla palityčnaha pieraśledu z boku režymu Łukašenki.
«Naša Niva» — krynica jakasnaj infarmacyi i bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ «NN»Čytajcie taksama:
Pamierła mahiloŭskaja katalička Iryna Šlakava, narodžanaja ŭ stalinskaj ssyłcy
U Mahilovie niščać miesca pachavańnia niamieckich vajennapałonnych
Jak vyhladajuć debaty na BT: manałohi kandydataŭ, a paśla dźvie chviliny abmierkavańnia Kurapataŭ
Miljon imionaŭ aryštavanych. Źjaviłasia novaja baza źviestak ab represijach u Biełarusi
