Sioleta ŭ vydaviectvie Routledge vyjšła jahonaja kniha «Belarus — Alternative Visions. Nation, Memory and Cosmopolitanism», pryśviečanaja dośledu roznych naratyvaŭ (histaryjahrafija, kino, litaratura), jakija datyčać biełaruskaj identyčnaści. Asablivaja ŭvaha ŭ knizie nadadzienaja farmuloŭkam hetaj identyčnaści ŭ biełaruskaj litaratury.
Nation, Memory and Cosmopolitanism. Vyjšła jašče adna kniha pra Biełaruś pa-anhlijsku
U pryvatnaści, aŭtar analizuje niekatoryja tvory Vasila Bykava («Treciaja rakieta», «Miortvym nie balić», «Kruhlanski most», «Sotnikaŭ», «Znak biady»), Uładzimiera Karatkieviča («Kastuś Kalinoŭski», «Chrystos pryziamliŭsia ŭ Harodni», «Ładździa rospačy»), Andreja Chadanoviča (rasiejskamoŭnyja vieršy 1999 hodu), Ihara Babkova («Adam Kłakocki i jahonyja cieni»), Natałki Babinaj («Rybin horad») i Alhierda Bachareviča («Saroka na šybienicy»).
— Sajman, vinšuju vas z vydańniem «Belarus — Alternative Visions». Nakolki ja mahu sudzić, vaša kniha idzie hłybiej, čym lubaja inšaja z apublikavanych na Zachadzie, u sprobie praanalizavać i dešyfravać identyčnaści Biełarusi, albo, jak vy sami havorycie ŭ pačatku knihi, vyvučyć «naratyvy», jakija adnosiacca da biełaruskaj identyčnaści. Asabliva pakazalnymi ŭ hetym sensie źjaŭlajucca staronki, jakija vy pryśviacili analizu litaraturnych tvoraŭ biełaruskich aŭtaraŭ.
Majo pieršaje pytańnie budzie mieć techničny charaktar: vy čytali aŭtaraŭ, jakich analizujecie, u aryhinale, to bok na biełaruskaj movie?
— Biezumoŭna, ja čytaŭ ich pa-biełarusku.
— Dzie vy vučylisia biełaruskaj movie?
— U mianie niama farmalnaj adukacyi ŭ biełaruskaj movie. Mianie vučyli rasiejskaj i polskaj movam. Tamu ja chacieŭ by paprasić vybačeńnia ŭ vas i ŭ słuchačoŭ Svabody za toje, što nie mahu dać vam hetaje interviju pa-biełarusku, pakolki ja niedastatkova praktykavaŭsia ŭ biełaruskaj razmovie. Što tyčycca čytańnia pa-biełarusku, dyk u asnoŭnym ja adukavaŭ siabie sam. Tamu što ja chacieŭ čytać biełaruskich aŭtaraŭ, jakija mianie cikavili, u aryhinale. Kali viedaješ rasiejskuju i polskuju movy, nia tak składana navučycca čytać i razumieć pa-biełarusku ci pa-ŭkrainsku.
— Vam doŭha treba było samaadukavacca, kab adčuć, što ŭžo svabodna čytajecie pa-biełarusku?
— Ja nadalej karystajusia słoŭnikami, ale mahu skazać, što ciapier čytaju pa-biełarusku davoli svabodna. Navučycca čytać pa-biełarusku zaniało mnie kala dvuch hadoŭ.
— U svajoj knizie, havoračy pra prablemu vyznačeńnia biełaruskaj identyčnaści, vy skarystoŭvajecie metafaru «dzikaha palavańnia» ad Uładzimiera Karatkieviča. Ci mahli b vy karotka rastłumačyć, jak hetaja metafara suadnosicca z temaj vašaha daśledavańnia?
— Kniha abapirajecca na maju doktarskuju dysertacyju, jakuju ja zakončyŭ u Kiembrydžy ŭ 2014 hodzie. Dysertacyja nazyvałasia «Dzikaje palavańnie: Pamiać i skrucha ŭ Biełarusi». Ale kali vy raniej ničoha nia čuli pra Biełaruś i pra Karatkieviča, to taki zahałovak niašmat vam skaža. Tamu vydaviec majoj knihi prapanavaŭ mnie źmianić jaho na «Biełaruś — alternatyŭnyja bačańni», z padzahałoŭkam «Nacyja, pamiać i kasmapalityzm». Ja dumaju, my zrabili pravilna.
Čamu ja karystajusia metafaraj «dzikaha palavańnia», jakuju zhadvaju na pačatku knihi? Hetaja metafara padabajecca mnie ź dźviuch pryčynaŭ. U «Dzikim palavańni karala Stacha» hałoŭny hieroj Andrej Biełarecki zajmajecca pošukami praŭdy pra toje, što nasamreč adbyvajecca z Nadziejaj Janoŭskaj, uładalnicaj siadziby Bałotnyja Jaliny. Heta, možna skazać, jahonaje «palavańnie».
I my majem u ramanie Karatkieviča «dzikaje palavańnie» jak mit pra pryvidaŭ ź minułaha, jaki nasamreč mitam nie źjaŭlajecca — heta sproba realnych ludziej adabrać siamiejnuju spadčynu ad Nadziei Janoŭskaj. Heta važna, pakolki metafara daje nam zrazumieć, što mity minułaha ŭvieś čas nas pieraśledujuć. Ale, adnačasova, jany mohuć być niepraŭdzivyja. Jany mohuć być nakinutyja čužymi siłami. U vypadku Biełarusi, takija mity mohuć być nakinutyja Maskvoju.
Viartajučysia da Biełareckaha i jahonaha «palavańnia»: jon nie biare ŭdziełu ŭ «dzikim palavańni», ale tym nia mienš jon «paluje na praŭdu», jon raskopvaje pamiać, jon raskopvaje praŭdu pra minułaje i raźvienčvaje falšyvyja mity. Tak što ŭ hetym vypadku my majem dačynieńnie z dvuma vidami palavańnia: adno ź ich źjaŭlajecca falšyvym i ŭjaŭlaje niebiaśpieku dla Janoŭskaj (dla Biełarusi i biełaruskaj kultury, kali hladzieć ahulna), a druhoje palavańnie źjaŭlajecca supraćlehłaściu hetaha pieršaha i jano nasamreč adkryvaje praŭdu pra minułaje.
— Pakolki vy pryśviacili centralnuju častku svajoj knihi analizu niekatorych tvoraŭ Uładzimiera Karatkieviča i Vasila Bykava i ich układu ŭ pabudovu histaryčnaj pamiaci i nacyjanalnaj identyčnaści Biełarusi, pierš čym spytać kankretna pra hetych dvuch aŭtaraŭ, ja chacieŭ by zadać vam jašče adno ahulnaje pytańnie. Ci nia dumajecie, što jakraz biełaruskaja litaratura lažyć u asnovie biełaruskaj nacyjanalnaj identyčnaści i nacyjanalnaj pamiaci? Inšymi słovami, ci heta nie biełaruskija paety i prazaiki zrabili najvažniejšy ŭkład u stvareńnie taho, što my siońnia ŭsprymajem jak biełaruskuju identyčnaść?
— Heta vielmi cikavaje pytańnie. Ja adkazaŭ by na jaho i «tak», i «nie» — «jein», jak kažuć niemcy.
Biezumoŭna, biełaruskaja litaratura — paezija, proza, dramaturhija — staić u centry nacyjanalnaj identyčnaści i nacyjanalnaj pamiaci Biełarusi. Asabliva tamu, što Biełaruś jak kraina znachodziłasia pad hiehiemonijaj jak polskaha nacyjanalnaha prajektu, tak i rasiejskaha — rasiejskaha ŭ carskaj Rasiei i ŭ Savieckim Sajuzie. Tamu biełaruskaja nacyjanalnaja śviadomaść macavałasia piśmieńnikami i, šyrej, ludźmi kultury. Litaratura ŭ hetym pracesie adyhrała rolu, jakuju nasamreč ciažka zrazumieć u zachodnieeŭrapiejskim kantekście.
Ale adnačasova ja kažu — «nie». I heta moj hałoŭny tezis u knizie. Bo praŭda i toje, što hetyja piśmieńniki byli vymušanyja pisać suprać — suprać daminujučych stereatypaŭ, nakinutych zvonku. Jany byli vymušanyja pisać suprać polskich stereatypaŭ 1820—1830 hh. pra biełarusaŭ i biełaruskuju movu jak pra «mužycki narod» i «mužyckuju movu». Jany taksama pisali suprać paźniejšych rasiejskich stereatypaŭ pra Biełaruś.
Tak, biełaruskija piśmieńniki zachoŭvali biełaruskuju nacyjanalnuju identyčnaść i ŭ šmat čym stvaryli jaje, ale jany adnačasova musili pomnić i pisać pra idei, nakinutyja im zvonku palakami i rasiejcami. U hetym sensie, kab zrazumieć i interpretavać toje, što biełarusy pisali pra svoj nacyjanalny prajekt i svaju identyčnaść, treba hlanuć na toje, što pra biełarusaŭ pisali palaki i rasiejcy i jakim čynam heta ŭpłyvała na biełaruskuju litaraturu i kulturu.
— Ja byŭ davoli ździŭleny, kali pabačyŭ, kolki miesca ŭ vašaj knizie vy pryśviacili Vasilu Bykavu ŭ kantekście vašaha dośledu. U čym, pa-vašamu, važnaść Vasila Bykava dla zachavańnia biełaruskaj identyčnaści i nacyjanalnaj pamiaci?
— Z usich biełaruskich piśmieńnikaŭ, pra jakich ja pisaŭ, Vasil Bykaŭ najbolš viadomy. Ja pryśviaciŭ jamu adzin poŭny raździeł ź dźviuch pryčynaŭ. Častkova tamu, što daśledniki, jakija pisali pra Bykava, schilalisia da taho, kab ihnaravać fakt, što jon byŭ biełarusam. Inšyja ž, jakija hetaha faktu nie ihnaravali, zasiarodžvalisia vyklučna na tym, što jon byŭ biełarusam.
Ja dumaju, što Bykaŭ spałučaŭ u sabie dźvie roznyja rečy. Z adnaho boku, jon byŭ addany biełaruskaj pamiaci i idei biełaruskaj nacyjanalnaj adasoblenaści ŭ Savieckim Sajuzie i naohuł u śviecie. Ale z druhoha boku, i heta mnie padajecca vielmi važnym, jon pierakładaŭ svajo tvory na rasiejskuju movu. Častkova tamu, što jon nia byŭ zadavoleny rasiejskim pierakładami svaich tvoraŭ, zroblenych inšymi, i maskoŭskaj cenzuraj. Ale ŭ hetym rašeńni samomu pierakładać svaje tvory ja baču žadańnie Bykava havaryć nia tolki da biełarusaŭ, ale da ŭsiaho Savieckaha Sajuzu, da Eŭropy i astatniaha śvietu.
U kantekście majho daśledavańnia, ja baču hałoŭnuju rolu Bykava ŭ jaho pamknieńni raźviančać saviecki mit pra Biełaruś jak pra «partyzanskuju respubliku», mit pra «savieckuju lajalnaść» Biełarusi.
— Uładzimier Karatkievič jak adzin z hierojaŭ vašaha daśledavańnia, zrazumieła, nie ździŭlaje mianie ni trochi. Što vy ličycie najbolš tryvałym układam Karatkieviča ŭ pabudovu histaryčnaj identyčnaści Biełarusi? Na vašu dumku, ci jahonyja sproby prajecyravać idei biełaruskaj nacyjanalnaj identyčnaści i dziaržaŭnaści na dalokaje minułaje byli sapraŭdy paśpiachovyja?
— Jašče adno cikavaje pytańnie. Karatkievič zusim niepadobny na Bykava z adnoj tolki pryčyny — pra jaho zusim nia viedajuć pa-za Biełaruśsiu. Navat u Rasiei, Ukrainie ci Polščy, dzie niekatoryja jahonyja rečy pierakładali, mała chto pra jaho viedaje. Dyj pra jaho amal nidzie nia pišuć daśledavańniaŭ, za vyniatkam, zrazumieła, Biełarusi dla jakoj jon vielmi važny. U hetym sensie — jon vielmi adroźnivajecca ad važnych piśmieńnikaŭ.
Ale z druhoha boku, tvorčaść Karatkieviča vielmi padobnaja da taho, što pisali piśmieńniki jahonaha typu ŭ Polščy, Niamieččynie ci Anhlii ŭ 18-m i 19-m stahodździach. Karatkievič, možna skazać, heta taki biełaruski Hienryk Siankievič. Jon sprabavaŭ pisać pra minułaje ŭ žyvy sposab i tak, kab napisanaje im pierahukvałasia ź siońniašnim dniom, było relevantnaje siońniašniamu dniu. Nichto nie rabiŭ hetaha pierad im. Pytańnie — čamu? Moj adkaz: z pryčyny raniejšych polskich i rasiejskich sprobaŭ prysabiečyć minułaje Biełarusi.
Ci Karatkievič byŭ paśpiachovy ŭ svaich sprobach ažyvić minułaje Biełarusi i viarnuć jaje biełarusam? Tak, biezumoŭna. Heta dziakujučy Karatkieviču pačałosia viartańnie mitu Vialikaha Kniastva Litoŭskaha jak častki histaryčnaj spadčyny biełaruskaha narodu — pačałosia ŭ 1990-ch i tryvaje pa siońnia.
Karatkievič dla mianie — vialiki i fantastyčny piśmieńnik. Jon nia tolki viartaje biełarusam minułaje i «nacyjanalizuje» jaho. U jahonych tvorach vystupajuć i habrei, i palaki… I jon piša amal u postmaderniscki sposab. Ja nie adziny, chto kaža, što Karatkievič — postmadernist. Jon u svajoj tvorčaści nia tolki buduje, ale i «dekanstrujuje» mit pra nacyjanalnaje, pra minułaje. Moj ulubiony prykład — raman «Chrystos pryziamliŭsia ŭ Harodni», dzie «metafikcyjnaja» kanstrukcyja apoviedu takaja novaja, takaja śviežaja. Heta raman nia tolki pra minułaje, ale i pra toje, jak my razumiejem histaryčnaść, jak my kanstrujujem minułaje ŭ litaratury.
Tak, Karatkievič — paśpiachovy piśmieńnik. Ale jon inšy, čym Hienryk Siankievič, čym Uołter Skot.
— Maju apošniaje pytańnie budzie pra niekalkich sučasnych biełaruskich piśmieńnikaŭ, jakich vy vydzialajecie ŭ svaim daśledavańni: pra Andreja Chadanoviča, Ihara Babkova, Natałku Babinu i Alhierda Bachareviča. Možacie skazać koratka pra kožnaha ź ich, u čym jany istotnyja dla vašaj knihi pra biełaruskuju identyčnaść?
— Zrazumieła, aŭtary, jakich ja vybraŭ — nie adzinyja cikavyja aŭtary ŭ sučasnaj biełaruskaj litaratury. Vy mahli b zapytacca, čamu ja, vyrašyŭšy pisać pra biełaruskuju histaryčnuju prozu, navat nia zhadvaju Ŭładzimiera Arłova, jaki taksama źjaŭlajecca vielmi važnym piśmieńnikam. Ale mnie treba było zrabić svoj vybar.
Andreja Chadanoviča ja vybraŭ, kab pakazać «zamahilnaje žyćcio» biełaruskaj pamiaci pra vajnu, jakuju ja analizuju ŭ knizie ŭ raniejšych raździełach. Ja zhadvaju «Pieśniu biełorusskich partizan», jakaja nie naležyć da najlepšych tvoraŭ Chadanoviča, i jašče try inšyja vieršy, jakija jon apublikavaŭ u «Arche» ŭ 1999. Hetyja vieršy — postmadernisckaja sproba dekanstrukcyi partyzanskaha mitu, jaki tryvaje da siońniašniaha dnia.
Babkova, Babinu i Bachareviča ja vybraŭ, kab pakazać, jak pa-roznamu siońnia možna hladzieć na mit supolnaści Rečy Paspalitaj i Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Pa-sutnaści, naŭprost pra heta piša tolki Babina ŭ «Rybinym horadzie». Ale ja vybraŭ jašče «Adama Kłakockaha i jahonych cieniaŭ» Babkova i «Saroku na šybienicy» Bachareviča, kab praanalizavać, jak jany pryhadvajuć minułaje, nasamreč jaho nie pamiatajučy, nasamreč nie havoračy pra minułaje naŭprost, a sprabujučy razhledzieć cieni i ślady hetaha minułaha ŭ siońniašnim dni.
Hetyja try ramany — vielmi adroznyja šmat u čym. Babina havoryć pra ideju polifanii. Babkoŭ havoryć pra archiŭ snoŭ, u jakim kurataram vystupaje fikcyjny Adam Kłakocki, i pra sny, jakija viartajucca ŭ sučasnaści. «Rybin horad» taksama pra sny, jakija prymajuć formu halucynacyj. U Bachareviča niama snoŭ ź minułaha, jahonaja «Saroka na šybienicy» — chutčej psychaeratyčnaja metafara minułaha. Raman Bachareviča ŭ hetym sensie najbolš składany. Hetyja try tvory — nia tolki dobraja litaratura dla Biełarusi. Heta dobraja litaratura naohuł.
