Jakija historyi pra BNR raskazali biełaruskija historyki? U čym ichny mocny bok i ŭ čym — prykryja deficyty? Raskažu na prykładzie adnoj knižki, adnoho tok-šou i adnoj vystavy.
BNR jak lusterka evalucyi Łukašenki
Varta nahadać adnu reč. Niekali ideałohija łukašenkaŭskaj sistemy była paralelnaj luboj nacyjanalistyčnaj ujavie pra Biełaruś. Łukašenkaŭskaja sistema rańniaha pieryjadu (ad 1994 pryblizna da 2001/2002) pazyčała ideałahičny ryštunak ad «rusafiłaŭ» poźniaje savieckaje pary. Heta była takaja forma ruskaha nacyjanalizmu. Za pośpiechami i paražeńniami «rusafiłaŭ» u Maskvie sačyŭ, naprykład, Ivan Šamiakin.
Jak heta ŭsio vyhladała na praktycy, možna daviedacca, naprykład, ź bijahrafii Uładzimira Niaklajeva. Jaje padrychtavaŭ i vydaŭ u «Dziejasłovie» Siarhiej Šapran. Złaviesnaj fihuraj tam paŭstaje Zamiatalin, jaki niadaŭna trapiŭ u naviny z charakternaj nahody. Hety ruski nacyjanalizm nazyvali pa-roznamu (u Rabčuka — «uschodniesłavianskaja umma», u Biendzina — «inkluziŭnaja formuła ruskaści»).
Jasna, što z takoha punktu hledžańnia sprečka pra BNR vieścisia nie moža. Ruski punkt hledžańnia zahadzia vyznačaje acenki. Nielehitymnyja zdradniki, jakija nanieśli ŭdar u śpinu źniamožanaj Rasii. Vodhulle hetaha hledzišča było čuvać u replicy Łukašenki nakont 25 Sakavika jak markotnaj staronki biełaruskaj historyi. Źviartajučysia da ruskaj, jahonaj, publiki, prezident zaklikaŭ jaje da strymanaści ŭ acenkach: «Ale ja znoŭ ža prasiŭ by nie sudzić ich stroha, bo nas tam nie było».
«Ideałohija biełaruskaj dziaržavy» zrušyła akcenty, daŭšy biełaruskim historykam novyja apaviadalnyja mahčymaści. Tak u Instytucie historyi pastupova vyśpieła kancepcyja historyi biełaruskaj dziaržaŭnaści. Jak prykład praktyčnaha prymianieńnia hetaj kancepcyi, vyjšaŭ narys «Biełaruskaja Narodnaja Respublika — krok da niezaležnaści».
«Składaniejšyja pracesy»
Mietafara «kroku» ŭ zahałoŭku knihi — nie tolki banalnaje kliše. Heta ŭkazańnie na kanceptualny ryštunak, pry dapamozie jakoha aŭtary sprabujuć dać BNR abstraktnaje, ahulnaje vytłumačeńnie. Voś jak dyrektar Instytuta historyi Viačasłaŭ Daniłovič tłumačyŭ hetuju kancepcyju na tok-šou «Naša žizń» (ANT):
«Nam historyju BNR, Biełaruskaj Narodnaj Respubliki, nieabchodna razhladać u kantekście historyi biełaruskaj dziaržaŭnaści. U nas kancepcyja historyi biełaruskaj dziaržaŭnaści ŭ Instytucie raspracavana. Dzie my razhladajem dziaržaŭnaść jak unutrany patencyjał naroda, jaki nazapašvajecca tysiačahodździami. Tysiačahodździ našy prodki žyli na hetaj ziamli, nabiralisia vopytu, i ich hety patencyjał umacoŭvaŭsia, źjaŭlaŭsia i realizoŭvaŭsia».
Heta takaja najbolš ahulnaja farmuloŭka; zajmalnyja detali ščodra padaje pamianiony narys. Tam možna daviedacca proćmu cikavaha, najbolš pra hieapalityku, cyvilizacyi i palittechnołahaŭ. Usie hetyja «kancepty», jakimi apantanaja pieryfieryjnaja humanitarystyka, vykazvajuć adno. Ichny bol i tryvoha — pra kalarovyja revalucyi, pieramieny i nievyčerpnaść čałaviečaje biady, pierad jakoj treba źmirycca — i jana minie sama saboj, abjektyŭna i zakanamierna. Hety Weltschmerz, suśvietny bol, najbolš poŭna vykładzieny va ŭvodzinach i zaklučeńni.
Voś ža, tysiačahodździami biełarusy nie prosta «nabiralisia vopytu». Jany «pastajanna adčuvali nieadnarazovyja sproby cyvilizacyjnaha cisku i z adnaho, i z druhoha boku» — heta takaja hieapalityčnaja asablivaść biełaruskich ziamiel. Jana, jasnaja reč, «strymlivał[a] abjektyŭnyja pracesy etnahieniezu, kulturna-duchoŭnaha žyćcia i budaŭnictva biełaruskaj nacyjanalnaj dziaržaŭnaści» (s. 3). A miž tym hetyja pracesy «majuć hłybinnyja karani»; zdajecca, jakraz dziakujučy hetaj hłybinnaści, «nasupierak usiamu <…> my zdoleli adbycca jak niezaležnaja dziaržava» (s. 4).
Jakraz hetyja mistyčnyja «składaniejšyja pracesy», «minuły vopyt, stan i zakanamiernaści hramadskaha raźvićcia» majuć vyvučać biełaruskija historyki.
Kaho i što zamoŭčvajuć
U narysie to adznačajecca, što pra BNR pisali daŭniej i šmat. Adnak dyjałoh z papiarednikami aŭtaram nie ŭdajecca: «acenki, idei i aŭtarskija vysnovy» łunajuć u biazdušnaj pustečy.
Častkova heta varta tłumačyć biednaściu biełaruskaj histaryjahrafii jak takoj. Kali navakoł panujuć kliše i banalnaści, vytvorčaść sensaŭ ŭskładniajecca. Kali papiarednija pracy raz-poraz paŭtarajuć haniebnyja pytańni nakštałt «BNR — dziaržava ci nie» ci «biez BNR nie było b BSSR», dyskusii nie budzie (lohka pierakanacca ŭ hetym, pahladzieŭšy nie tolki dyskusiju na ANT — ale i na Biełsacie). Što ŭžo kazać pra takija analityčnyja instrumienty, jak sacyjalnaja hrupa ci dyskurs; spadčyna BNR usio jašče vieličezny abłoh, jaki čakaje prystojnaha analizu.
Vyjściem z hetaha tupika bačycca zamiežnaja histaryjahrafija. Aŭtary prynamsi viedajuć pra jejnaje isnavańnie: uvodziny abiacajuć čytaču aśviatlić abviaščeńnie BNR «na asnovie naviejšych publikacyj ajčynnaj i zamiežnaj histaryjahrafii». Adnak pry hetym pašancavała tolki Darocie Michaluk: dziakujučy pierakładu vydaviectva «ARCHE» jana trapiła ŭ knižku — adzin raz.
Pa-za ŭvahaj zastalisia teksty, jakija dazvalajuć vieści taki dyjałoh: uzorny histaryjahrafičny analiz Juryja Turonka, matyvavanaja teoryjaj praca Aleny Hapavaj pra Pałutu Badunovu, niebanalny zbornik dakumientaŭ Alaksandra Kuksy pra nacyjanalistyčnuju mabilizacyju 1917—1918 hadoŭ u Biełarusi i va Ukrainie (vyjšaŭ u BNTU ŭ 2012-m). Proźviščy Sidareviča ci Čarniakieviča taksama adsutničajuć; zatoje vielmi šmat spasyłak na «Archivy BNR». Sproba Lizaviety Kasmač dastasavać da biełaruskaj revalucyjnaj historyi paniaćcie «nacyjanalnaj biezuvažnaści» (prapanavanaje Taraj Zaraj) vyjšła zusim niadaŭna; i ciapier užo možna zdahadvacca, što nikomu heta nie budzie abychodzić.
Ad poŭnaj katastrofy (što son rozumu sparadžaje pačvar, možna pierakanacca ŭ raździele narysa pra Usiebiełaruski źjezd, s. 15—31) knihu akademičnaha instytuta ratuje raźvićcio siužeta, jaki ŭ pačatku stahodździa zapačatkavaŭ Valancin Maziec — jon adzin z aŭtaraŭ knihi (pobač z Kavaleniem, Daniłovičam i Traćciakom; Maziec i Traćciak prafiesijna zajmajucca pieryjadam vojn 1910-ch). Hety siužet — takaja stychijnaja, nienaŭmysnaja historyja štodzionnaści. Spasyłka na jahony artykuł «Hramadzianstva i miežy BNR» nievypadkovaja ŭ narysie (s. 78); jon utrymlivaje matrycu, pavodle jakoj pabudavanyja najlepšyja častki narysa.
Novyja historyi pra BNR
Hety padychod razhladaje BNR jak sukupnaść form praktyčnaha dośviedu. Mienš uvahi nadajecca dekłaracyi niezaležnaści; na pieršy płan vyłučajecca zasnavańnie kamisii, jakaja rehistravała ŭciekačoŭ ź Biełarusi jak hramadzian BNR. Tak jany mahli viarnucca dadomu (bo ž vajna skončyłasia, a front zastaŭsia; s. 84—86).
Takoje ŭjaŭleńnie pra BNR — jejnaje isnavańnie nie na papiery, — dajuć taksama dziejnaść biełaruskich rad i ichnyja dačynieńni ź niemcami (s. 86—88), finansy i ekanomiku BNR (s. 88—93; pra heta apošnim časam naohuł pišuć usio achvotniej). Tam havorka idzie pra terytaryjalny absiah upłyvu Rady (na s. 87 pieraličanyja paviety, dzie Narodny sakrataryjat mieŭsia pryznačyć svaich daradcaŭ u niamieckaj administracyi). Abmiarkoŭvajucca prajekty zasnavańnia ŭłasnaj valuty i ŭviadzieńnie padatkaŭ, rehistracyja biespracoŭnych, handal z Ukrainaj. Dajecca ahulnaje ŭjaŭleńnie pra biudžet BNR: u mai—červieni 1918 hoda Rada rasparadžałasia 133 tysiačami rubloŭ (bolšaść srodkaŭ — 125 tysiač — ad prodažu drovaŭ va UNR). Ź ich 62,5 tysiačy pajšli na zarpłaty radnych, sakrataroŭ i słužboŭcaŭ, a 45 tysiač — na kulturnuju palityku; naprykład, 3 tysiačy — na vydańnie «Matčynaha daru» Haruna (s. 91).
Kulturnaja palityka BNR, jejnyja dypłamatyčnyja namahańni viadomyja davoli dobra, jašče za savieckim časam Krutaleviču z hetym byŭ kłopat. Skazać tut niešta novaje składaniej; možna ŭdakładniać raniejšaje. Naprykład, pra namahańni adkryć u Miensku ŭniviersitet: u krasaviku mienski hubiernski schod vydaŭ na heta 60 tysiač rubloŭ (s. 96). Toje ž tyčycca i arhanizacyjnaj dynamiki biełaruskaha nacyjanalizmu: što-ništo niechrestamatyjnaje pra biełaruskich eseraŭ narys paviedamlaje (s. 103—104), ale nie suadnosić svaje źviestki z raniejšymi pracami (najpierš, z «Karotkim narysam biełaruskaha pytańnia»).
Naohuł, heta varta mieć na ŭvazie. U dačynieńni da BNR novyja historyi ŭźnikajuć ź ciažkaściu; dobra heta było vidać na vystavie ŭ Histaryčnym muziei. Aśvietnickaja funkcyja zrazumiełaja; ale vizualnych ci apaviadalnych navacyj tam nie było zusim. Struktura raskazu, jahonyja akcenty — całkam zachavanyja; dzie-nidzie byli dadadzienyja novyja elemienty (schiema pierajemnaści ŭłady BNR ci šyldy z hierbami vajavodstvaŭ). Niekali padobnaje adkryćcio byŭ zrabiŭ Anatol Sidarevič: pieršy hierb BNR była nie «Pahonia», a «snop, kasa i hrabli». Na ANT pra heta z radaściu raskazvaje Piotra Piatroŭski, ale na tut.by pra heta pakul nie viedajuć.
Mienš uvahi nadajecca takim vialikim siužetam, jak Ministerstva biełaruskich spraŭ Litoŭskaj Respubliki i składanaja situacyja ŭ Horadni ŭ kancy 1918 — pačatku 1919 hoda; abo Mienskaje pahadnieńnie Najvyšejšaj rady i Polščy, padpisanaje ŭ sakaviku 1920 hoda Ivanoŭskim. Ivanoŭski ŭ knizie naohuł istotnaje roli nie hraje; niama jaho ŭ słoŭniku dziejačaŭ BNR, źmieščanym u kancy knihi. Heta da temy pra dyskusiju i dyjałoh: knižka Turonka vyjšła ŭ pačatku 1990-ch, a Instytut historyi jaje abminaje.
«Vy tolko i diełali, što kazali»
Marksizmam ci znakami času (cytata ŭ padzahałoŭku — z Łukašenki), musić, treba tłumačyć azartnuju abyjakavaść aŭtaraŭ da movy jak histaryčnaha čyńniku i aktara. Najbolš heta adčuvajecca na prykładzie Usiebiełaruskaha źjezda, bo ŭ knizie źmieščany cikavy pratakoł, pieradrukavany z «Biełaruskaha histaryčnaha časopisa» (s. 31—63). Tam poŭna ŭsiaho: mietafary, spasyłki, zmahańnie za pradstaŭnictva i lehitymnaść nie horš jak u arhkamitecie sioletniaha jubileju. Nasyčeńnie sprečak na źjeździe ŭražvaje — i taksama zachaplaje zdolnaść, hust da kampramisaŭ. Ale hety niejmavierny siužet pra naradžeńnie nacyi — prastory ŭdziełu i salidarnaści — całkam patanaje ŭ encykłapiedyčnaj zamknionaści adpaviednaha raździeła.
Toje ž tyčycca i dalejšych padziej. Voś Łuckievič piša ŭ dziońniku pra 1 studzienia 1919 hoda jak pra pieramohu idei Biełaruskaj respubliki, pra toje, što Žyłunovičaŭ «Manichvest» pa-svojmu padsumoŭvaje sprečku 1917 hoda — sprečku ab Biełarusi. Tut varta zadumacca ab tym, jak tady, u 1918 hodzie, byŭ strukturavany palityčny abšar (pra heta ŭ narysie pišacca dvojčy). Ci sapraŭdy prostyja linii «balšaviki suprać nacyjanalistaŭ» (s. 30) ci «leva-radykalny kirunak suprać nacyjanalna-demakratyčnaha» (s. 22) vyhladali tak, jak nam zdajecca naŭzdahon?
I lohkim rucham ruki BNR robicca kalarovaj revalucyjaj
Zdajecca, jakraz u pilnaści da movy i moŭ možna znajści alternatyvu biesprytomnaj havendzie ab tysiačahodździach biełaruskaj dziaržaŭnaści (u narysie: s. 30, 64, 107). Mova, asiarodak čałaviečaha dośviedu, ciarpimaści i spahady — razhortvaje pierad daśledčykam, prosta pierad čytačom krynic (hł. pratakoł źjezda) dynamiku ŭklučeńnia i vyklučeńnia, hurtavańnia i raźmiežavańnia, dziejazdolnaści i sumnieńnia, pradstaŭnictva i ŭdziełu.
Spračajučysia z umoŭnym Łukašenkam, aŭtary sprabujuć apielavać da taho, što dziejačy BNR akurat nie «tolki kazali». Heta niaplonnaja stratehija — paddavacca pravakacyjam, jakija ŭnušajuć, što mova zaŭsiody adarvanaja ad rečaisnaści, što viedy advolnyja, a dziejańnie słužyć adzinym dokazam. Pryhožy dakład niamieckaha daśledčyka Ciebaścijana Chiermana ab tym, jak hetaja vielmi pašyranaja epistemałahičnaja «teoryja zmovy» źniapraŭdžvajecca ŭ sieryjale «The West Wing», možna pasłuchać tut. Kali koratka: viedy i rečaisnaść za imi — składanyja, ale mohuć być znojdzienyja i apanavanyja; heta patrabuje razmovy i namahańnia.
Dyskurs revalucyi nie advolny; jon źviazany z tym, ab čym z zachapleńniem pisaŭ Ivan Šamiakin:
«Revalucyja — heta ruch miljonnych mas. Rabočych, sialan, sałdat. Heta łomka psichałohii. Ustupleńnie ŭ revalucyju intelihiencyi — svaja tema. Kontrrevalucyja, narešcie. Jak ludzi akazvalisia pa toj ci pa hety bok barykad?»
Heta inšy raskaz. Nie pra tysiačahodździ i «realizacyju patencyjału» taho, čaho jašče niama. Nie pra abjektyŭnyja zakanamiernaści, suprać jakich paŭstaje ekstremizm. Heta raskaz pra svabodu; raskaz pra sučasnaść, pra dośvied i paznańnie, pra razmovu i dačynieńnie. Pra paŭnatu i charastvo žyćcia; siudy lohka ŭłučać Džojsa i jahonaha kamientatara Charužaha; Kupału ŭ pjesie «Tutejšyja»; ci navat, zusim abstraktna, liryčnyja natatki Bryla.
I mo našmat ciažej — fentezi pra «palitideołahaŭ i palittechnołaŭ», jakija, ihnarujučy abjektyŭnyja zakony raźvićcia hramadstva, sprabujuć naviazać narodam svaje rašeńni prablem. Ale prablemy nikoli nie rašajucca — tolki pamnažajucca. A dla aŭtaraŭ Kastryčnickaja revalucyja — heta dobra, bo «hłabalny prajekt cyvilizacyjnaha maštabu» (s. 133); a kalarovyja revalucyi — heta kiepska, i dla dokazu hetaha i vypadkovy vierš Kupały zhadziŭsia, i navat Jevanhielle (s. 134—135).
Kiepskaja navina dla biełaruskich historykaŭ u tym, što BNR — heta revalucyja i sinierhietyka, a nie Ahiust Kont ź jahonymi zakonami sacyjalnaha raźvićcia. Nie vypadaje chiba ździŭlacca, što biełaruskija historyki spadziajucca na padstavie svaich prac pavysić «dakładnaść pradbačańnia» (s. 5); ale davodzicca ich rasčaravać. Abjektyŭnych zakanamiernaściaŭ jany naŭrad ci znojduć, i pradkazać im nie ŭdasca ničoha. Budzie doŭžycca nudnaje hablavańnie «acenak, idej i aŭtarskich vysnoŭ», kab padładzić BNR da biahučych ideałahičnych zadač. Pusty zaniatak; navat hałoŭnaha krytyka ŭsio heta nie nadta kab pierakonvaje.
«Naša Niva» — krynica jakasnaj infarmacyi i bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ «NN»
