Apošni raz ja tak śmiajaŭsia nad knihaj, kali pieračytvaŭ «Pryhody bravaha sałdata Švejka». I «Don Kichota». Moža, nie ŭ takim paradku. I nia moh ź pieršaha razu pračytać tolki try apošnija abzacy, bo litary raspłyvalisia. Zrešty, jany raspłyvajucca kožny raz, kali ja pieračytvaju apošnija skazy, śviedčańnie manaški, jakaja razbudziła Haŭła ranicaj u niadzielu 18 śniežnia 2011:
«Ja b jašče troški paspaŭ, pryjdzicie praz hadzinu».
Kali jana pryjšła praz hadzinu, jon spaŭ i dychańnie rabiłasia ŭsio mienš hłybokim. Narešcie, niedzie pamiž 9.45 i 9.50 dychańnie całkam spyniłasia.
«Byccam śviečka daharała, tak cicha».
Aŭtar siabravaŭ z Haŭłam dźvie traciny jaho žyćcia, byŭ jahonym pres-sakratarom, a paśla ambasadaram u Vašynhtonie, potym senataram, ciapier znoŭ ambasadaram u Londanie. Jon ščylna pracavaŭ z archivami, raspytvaŭ jaho brata, žonku, siabroŭ dziacinstva, aktoraŭ, rok-muzykaŭ, Biła Klintana, Medłen Ołbrajt, Dałaj Łamu, jaho turemnaha siabra kardynała Duku — uražańnie, što Haveł sustrakaŭsia z usimi znakamitaściami svajho času, choć časta heta było naadvarot — jany šukali sustrečy ź im.
Siamja
Jak i ŭsiakaja vartaja bijahrafija, hetaja daje žyvoje apisańnie paśpiachovaj zamožnaj siamji Haŭłaŭ — jaho dzied, a potym baćka pabudavali šmat vydatnych budynkaŭ u Prazie, u tym liku i kinakompleks Barandaŭ. Haveł naradziŭsia 5 kastryčnika 1936, maci była na 16 hadoŭ maładziejšaj za baćku, mieła mocny charaktar, i Haveł, na dumku aŭtara, choć byŭ nie ŭ samych blizkich adnosinach z maci, usio žyćcio patrabavaŭ prysutnaści mocnaj žančyny pobač i adnačasna ŭciakaŭ ad žanočaj apieki. U jaho achovie byli i dziaŭčaty, ale siarod sotni ministraŭ, jakich pryznačyŭ Haveł-prezydent, tolki dźvie žančyny.
Haveł ros naziralnym: pryjšoŭ hość, jaki byŭ łysy, i kali mały Vacłaŭ spytaŭsia, čamu tak, toj pažartavaŭ: u mianie vałasy rastuć u siaredzinu. Aha, hučna pahadziŭsia chłopčyk. Užo i z nosu vyłaziać.
Choć kniha maje padzahałovak «Žyćcio», jaje možna b nazvać — kazka, kali b aŭtar nie davioŭ, što ŭ cudzie ŭźlotu z turemnych naraŭ na rolu kiraŭnika dziaržavy nasamreč nie było ničoha zvyšnaturalnaha ci vypadkovaha. Žadańnie «vypravić śviet» Žantoŭski adznačaje užo ŭ 10-hadovaha Vaceka, jaki prydumaŭ fabryku pa vyrabu «dabra», a nie dabrotaŭ. Hipertrafiravanaje pačućcio adkaznaści dapamahło ŭ adstojvańni svaich pryncypaŭ, a dyscyplina i pracazdolnaść pryviali da taho, što ŭ listapadzie 1989 Haveł byŭ nia tolki najbolš vierahodnym, a najlepš padrychtavanym lideram revalucyi.
Na Radyjo Svaboda. 2009 hod.
Adukacyja
Mnohija adnaklaśniki Haŭła, jak budučy kinarežyser Miłaš Forman, praciahnuli vučobu ŭ Prazie, ale syna klasavych vorahaŭ nie pryniali va ŭniversytet, a kali jon pasprabavaŭ spasłacca na drennaje zdaroŭje na pryzyŭnoj kamisii ŭ vojska, vajenkam skazaŭ, što budzieš słužyć, navat kali adna naha budzie draŭlanaja. Haveł słužyŭ dva hady ŭ inžynernym bataljonie, ale chutka znajšoŭ adtulinu — staviŭ spektakli, paśla napisaŭ pjesu ŭ duchu Švejka, jakuju adrazu zabaranili jak «antyarmiejskuju».
Haveł nie pierastavaŭ čytać, žyć teatram, muzykaj, siabravać ź i intelektuałami ŭsio žyćcio. Małodšy brat Ivan napisaŭ jamu bolš za sto listoŭ u turmu, kab trymać u kursie filazofskich, litaraturnych, kulturnych navinaŭ.
Volha Šplichałava, ź jakoj jon ažaniŭsia ŭ 1964, stała adrasatam jaho dopisaŭ z turmy, jakija paźniej byli vydadzienyja knihaj — Sałman Rušdzi kazaŭ, što «Listy da Volhi» byli zaŭsiody ź im u hady, kali jon musiŭ chavacca ad mahčymych zabojcaŭ paśla abviaščeńnia fatvy. A sotni dopisaŭ ad siabroŭ i rodnych u turmu vyjšli pad nazvaj «Listy ad Volhi» (choć tam nivodnaha lista ad žonki nie było).
Kadr ź filmu «Volha» pra pieršuju łedzi Čechii Volhu Haŭłavu
Dramaturh
Sceničny pośpiech pryjšoŭ da Haŭła rana i zastaŭsia da kanca žyćcia. Jaho pjesy, jakija spałučali časam hieroja Hašeka Švejka i hierojaŭ Franca Kafki, stavilisia na radzimie (čerhi ŭ małyja teatry zajmali z nočy, moładź hladzieła ich pa dziesiać razoŭ), a taksama ŭ Niamieččynie, Aŭstryi, Vialikabrytanii, Francyi, ZŠA. Mienavita zamiežnyja hanarary dapamahli jamu i jaho blizkim vyžyć u časy pieraśledu — specyjalnyja kramy handlavali za valutu deficytnymi rečami, što navat u Čechasłavaččynie ŭklučali ŭ siabie dobry čaj i kavu, i Haveł jašče bolš razdražniaŭ ułady, kali staŭ jeździć na svaim Mersedesie (tajnaja palicyja adnojčy prarezała tarmaznyja šlanhi).
Jaho bliskučyja pjesy ad siaredziny 1960-ch — «Viečaryna ŭ sadzie», «Memarandum» — da «Sychodu», jakaja źjaviłasia ŭ 2008, razychodzilisia na memy, kažučy sučasnym słenham, ale kab zrazumieć, čamu jany stali leksykaj cełaha pakaleńnia, treba viedać i adčuvać kantekst:
«Toj, chto skardzicca na adsutnaść sietki ad kamaroŭ, nikoli nia zmoža stančyć z kazłom».
Parodyja na narodnuju mudraść, da jakoj apelavała aficyjnaja mova.
Vacłaŭ Haveł paśla premjery filma «Sychod» u Prazie, 22 sakavika 2011 hoda.
Filozaf
Haveł nie pakinuŭ niejkaj zavieršanaj systemy, i niekatoryja sumniavajucca, ci byŭ jon dastatkova samastojnym myślarom, čyja spadčyna pieražyvie čas. Jon časta ahavorvaŭsia, što nia maje farmalnaj adukacyi ci dośviedu navukovaj dziejnaści. Jaho maralnuju filazofiju možna pradstavić u vyhladzie troch kancepcyj.
Pieršaja — siła biaśsilnych, jak nazyvałasia jaho samaje znakamitaje ese. Jaho prastata nahadvaje mitynhavyja lozunhi, i na pieršy pohlad jaho nielha prykłaści da štodzionnaha žyćcia, dzie siła ŭsio ž naležyć uładam, i jašče ciažej ujavić, kali ŭčorašnija biaśsilnyja stanoviacca ŭładaj. Tym nia mienš, hetaja ideja ŭvasobiłasia ŭ, mahčyma, adzinaj revalucyi, jakaja abyšłasia biez achviaraŭ.
Druhaja — žyć u praŭdzie, jak i znakamity zaklik Sałžanicyna, nosić mesijanski charaktar, i Haveł sam nie zaŭsiody adpaviadaŭ hetamu pryncypu — ale sapraŭdy imknuŭsia žyć mienavita tak.
Treciaja častka tryjady — kancepcyja adkaznaści, jakaja vynikaje z pamiaci byćcia. Heta nia prosta abstraktnaja metafizyka. Voś što Haveł piša ŭ knizie «U Hrad i nazad» (Hrad — zamak na Hradčanach, rezydencyja prezydenta):
«Usio svajo žyćcio ja prosta vieryŭ, što toje, što zroblena, nielha adkrucić nazad, i što ŭsio nasamreč zastajecca nazaŭsiody. Karaciej, Byćcio heta pamiać. I tamu navat maja małaznačnaść — jak syna buržujaŭ, labaranta, sałdata, rabočaha sceny, dramaturha, dysydenta, viaźnia, prezydenta, pensijanera, hramadzkaha fenomenu i samotnika, byccam hieroja, a tajemna kłubka nervaŭ — zastaniecca tut nazaŭsiody, navat nia stolki tut, ale niedzie. Ale nia prosta niedzie tam. Niedzie tut».
Z hetaj fundamentalnaj vysnovy vyrastaje i afarystyčnaje pierakanańnie:
«Nadzieja — heta nia ŭpeŭnienaść, što niešta skončycca dobra, a peŭnaść, što niešta maje sens niezaležna ad taho, jak skončycca».
Akupacyja
Kali vojski Varšaŭskaj damovy pierajšli miažu Čechasłavaččyny, kab na dva dziesiacihodździ zamarozić «praskuju viasnu» — palityku liberalizacyi — Haveł byŭ u miastečku Liberec, dzie napiaredadni dobra vypivaŭ ź siabrami. Nastupny tydzień jon pracavaŭ niaspynna na miascovym radyjo i telebačańni, i jahonaja instrukcyja, jak dziejničać, vyjšła ŭ śviet za podpisam miascovych uładaŭ i stała formułaj pavodzinaŭ pad akupacyjaj:
«Staŭciesia da zamiežnaha vojska tak, jak by vy stavilisia da stychijnaha biedztva: nie viadzicie pieramovaŭ — hetak sama, jak vy nie viali b pieramovaŭ z praliŭnym daždžom — ale paśla kantaktu ź imi zychodźcie, jak by vy ŭciakali ad praliŭnoha daždžu: vykarystoŭvajcie svaje mazhi, rozum, fantaziju. Vyhladaje, što vorah biaśsilny suprać takoj zbroi, jak doždž biaśsilny suprać parasona. Užyvajcie suprać praciŭnika luby metad, jaki jon nie čakaje: nie demanstrujcie nijakaha razumieńnia, vyśmiejvajcie jaho, pakazvajcie jamu absurdnaść sytuacyi… Kali ŭ niejki momant vy vyrašycie, što treba pavodzić siabie jak Hus, pavodźcie siabie jak Hus, kali vy vyrašycie, što bolš efektyŭna pavodzicca jak Švejk, rabicie jak Švejk».
Kali padčas «narmalizacyi», jakaja nastupiła paśla akupacyi, Haŭły amal na stała pierabralisia u Hradeček, dom za sto kilametraŭ ad Prahi, Vacłaŭ Haveł uładkavaŭsia rabočym u brovary — u vyniku źjaviłasia adna z samych śmiešnych jahonych pjes, «Aŭdyjencyja», u jakoj dziejničaŭ majstar brovaru, seksot tajnaj palicyi, i dysydent-dramaturh.
Dysydent
Imia Haŭła za miažoj stała šyroka viadoma paśla zasnavańnia Chartyi-77 — ale jaho dysydenckaja dziejnaść pačałasia ŭ 1965 z abarony piśmieńnickaha časopisa «Tvar» — zboru podpisaŭ, schodaŭ, vystupaŭ, sustrečaŭ u kaviarni «Słavija», dzie składalisia petycyi i abmiarkoŭvali akcyi. Hety scenar potym paŭtaraŭsia šmat razoŭ, i Haveł zaŭsiody ŭdzielničaŭ, niahledziačy na pramuju pahrozu sabie i svaim intaresam. Žantoŭski adznačaje, što asiarodak byŭ vielmi nieadnarodny, i niekatoryja z tych, kaho jon abaraniaŭ, potym zmahalisia suprać samoha Haŭła.
Sam Haveł niejak skazaŭ, što «ja zanadta vietlivy, kab być sapraŭdnym dysydentam» — jon bačyŭ u kožnym surazmoŭcy, chto b heta ni byŭ, nia voraha, a čałavieka, byŭ zaŭsiody ŭvažlivym i dalikatnym, staviŭsia da siabie z pačućciom humaru.
Kali jaho pryjšli znoŭ aryštoŭvać, paśla niejkaha vystupu ŭ pieršyja dni aksamitnaj revalucyi, i žonka admoviłasia adčynić dźviery milicyjantam, Haveł skazaŭ: «Adčyni, bo ich zvolniać z pracy». Tady ŭdałosia damovicca, što zamiest pajści ŭ pastarunak, jon laža ŭ špital.
1979 hod
Šmat chto razhladaŭ vietlivaść jak słabaść, i joju karystalisia nia tolki śledčyja, ale i siabry, i palityčnyja apanenty, u tym liku z demakratyčnaha asiarodku. Ale pavodziny Haŭła nie mianialisia.
Za kratami
Za Haŭłam sačyła sakretnaja palicyja, jaho pjesy zabaranialisia, jaho šmat razoŭ aryštoŭvali, ale dva samyja vialikija vyprabavańni adbylisia paśla abviaščeńnia Chartyi, jakuju jon stvaraŭ i źbiraŭ podpisy razam ź siabrami.
U studzieni 1977, paśle seryi dopytaŭ, jon byŭ źmieščany ŭ adzinočnuju kameru. Amal adnačasna, ad infarktu paśla dopytaŭ pamior adzin z zasnavalnikaŭ Chartyi, vielmi važny asabista dla Haŭła čałaviek, filozaf Jan Patačka (jaho dačka, Franciška Sokałava — daŭni siabar Biełarusi i pierakładčyca ź biełaruskaj na českuju).
Raździeł bijahrafii, jaki pryśviečany hetamu pieršamu praciahłamu źniavoleńniu Haŭła, nazyvajecca «Pamyłka». Śledčamu dziaržbiaśpieki (StB — analah KHB) udałosia damahčysia ad Haŭła lista z častkovym pryznańniem pamyłak i abiacańniem spynić palityčnuju dziejnaść.
Treba adznačyć, adnak, što Haveł nie skazaŭ ničoha, što nie było viadoma tajnaj palicyi, i nie nazvaŭ nivodnaha imia, nikoha nie padstaviŭ, nie adklikaŭ svajo imia ź liku padpisantaŭ, nie admoviŭsia ad svaich pohladaŭ. Kali Haŭła vypuścili ŭ kancy traŭnia, jon adrazu staŭ pavodzić siabie, byccam nijakich abiacańniaŭ nie davaŭ. Chartyja vystupiła z adnaznačnaj zajavaj u jahonuju padtrymku.
Ale maralnaja traŭma mučyła jaho vielmi doŭha, až da nastupnaha aryštu. Jon nie znachodziŭ tłumačeńnia svajoj słabaści — jak heta zrabiŭ mienavita jon, jaki nia tolki adstojvaŭ supraćlehłyja kaštoŭnaści, ale i šmat razoŭ demanstravaŭ supraćlehłyja pavodziny, nikoli nia byŭ kanfarmistam.
Žantoŭski tłumačyć heta nie jak maralnuju, a jak psychalahičnuju parazu — kali ludzi ŭpieršyniu traplajuć u turmu, pačynajecca vyprabavańnie adzinotaj, adsutnaściu infarmacyi, psychalahičnym presinham, manipulacyjaj (maŭlaŭ, siabry ŭžo pryznalisia, vam zdradzili), šantažam, pryvatnymi rečami i da t. p., što dobra viedajuć mnohija biełaruskija palitviaźni.
Žantoŭski piša, što hety vypadak istotna paŭpłyvaŭ na dalejšyja pavodziny Haŭła, u tym liku na pasadzie prezydenta. Jon navučyŭ jaho, pa-pieršaje, adroźnivać sapraŭdnuju maralnuju kaštoŭnaść dziejańnia i jahonuju acenku zvonku. Pa-druhoje, uśviadomić, što pamiž maralnaj značnaściu dziejańnia i praktyčnymi nastupstvami moža i nia być suviazi. I treciaje — heta byŭ urok nia tolki prynižeńnia, ale i ścipłaści. Haveł zrazumieŭ, što niahledziačy na ŭsio svajo imknieńnie zmahacca sa złom, jon nie super-hieroj, a čałaviek, i jość siły, jakim čałaviek nie zaŭsiody moža supraćstajać. Kali raniej u jaho redka, ale zdaralisia momanty samaŭpeŭnienaści i pychi, paśla jon demanstravaŭ amal piaščotnuju pavahu razam ź biaskoncaj ciarpimaściu čałavieka, jaki razumieje čužyja słabaści i ŭśviedamlaje svaju.
Kali 7 studzienia 1980 Haŭła aryštavali znoŭ i prysudzili da čatyroch hod źniavoleńnia, jon išoŭ u turmu ŭžo psychalahična padrychtavany. Jaho pieravodzili z adnaho miesca ŭ inšaje, stavili na prynižalnyja pracy, ale niaźmiennymi zastaŭsia jaho aŭtarytet siarod inšych źniavolenych i niepachisnaja vietlivaść. Mižnarodnaja kampanija ŭ jaho abaronu nikoli nie spyniałasia.
U turmie ciažkaja praca, žorstki režym istotna padarvali jaho zdaroŭje — jaho šmat razoŭ špitalizavali, i navat na volu paśla 1351 dnia za kratami jon vyjšaŭ z turemnaha špitala — ułady pabajalisia, što samy viadomy ŭ śviecie česki palitviazień pamre ŭ źniavoleńni.
Zdaroŭje Haŭła ŭžo nikoli nie adnaviłasia.
Zdareńni
Haŭła mahło nia być — za paru dzion da novaj chvali masavych pratestaŭ vosieńniu 1989 Haveł sa svaim siabram viartalisia paśla pachodu ŭ karčmu praz pole nieznajomaj darohaj u viaskovaj miascovaści, i Havał pravaliŭsia ŭ niabačnuju betonnuju jamu, zapoŭnienuju vadkim brudam, i ledź nie zachłynuŭsia. Samomu vybracca nie było mahčymaści. (Mabilnych telefonaŭ, kab paklikać dapamohu, tady nie było.) Kali siabar cudam znajšoŭ leśvicu, Haveł skazaŭ: jaki šykoŭny zahałovak byŭ by ŭ aficyjnaj presie — zahinuŭ jak žyŭ, u dziarmie.
Užo budučy prezydentam, jon zachłopnuŭ dźviery ŭ saŭnu i nia moh vyjści — achova ŭ susiednim pakoi hladzieła televizar. Jamu cudam udałosia vybić tyja dźviery.
Niekalki razoŭ jon pamiraŭ u špitali — adnojčy ŭ turmie, ale taksama i kali ŭžo byŭ prezydentam. Dahmar, jaho budučaja druhaja žonka, hvałtam uvarvałasia ŭ špital i nie adychodziła ad chvoraha (u špitali nie było navat centralizavanaj systemy padačy kisłarodu, paśla vydaleńnia lohkaha Haŭłu musili zrabić trachieastamiju, jon nia moh havaryć i słabieŭ na vačach). Dahmar pryviała svaich daktaroŭ nietradycyjnaj medycyny, zvaniła ŭ Vašynhton, i Žantoŭski dapamoh arhanizavać pryjezd amerykanskaha chirurha.
U presie potym było šmat šumu i atak na siabroŭku prezydenta, ale sam Haveł ličyŭ, što jana ŭratavała jaho žyćcio. Žantoŭski z hetym pahadžajecca.
U 1998 padčas adpačynku ŭ Alpach Haŭła špitalizavali z rezkim bolem ŭ žyvacie — chirurh, jaki dyjahnazavaŭ perfaracyju kišečnika i adrazu pravioŭ aperacyju, kazaŭ, što praz paru hadzinaŭ było b užo pozna. Dahmar iznoŭ była pobač.
Asoba
Fenomen Haŭła palahaje i ŭ tym, što jaho ŭpłyŭ na historyju nielha źvieści da dziejańniaŭ u niejkaj halinie — samo jaho žyćcio było ŭpłyvam. Byŭ lideram užo ź junactva, išoŭ napieradzie, pakazvaŭ darohu. Ale heta była nie manamanija praroka, jaki viadzie za saboj, bo vałodaje iścinaj. Haveł rabiŭ heta z takoj niepachisnaj dabrynioj, vietlivaściu i pavahaj da inšych (nie zaŭsiody zasłužanaj), što navat sam z hetaha paśmiajaŭsia ŭ adnoj sa svaich pjes.
I kali padčas aksamitnaj revalucyi jahonyja dziejańni byli chutkija i rašučyja, i liderstva nieasprečnaje, dyk u hady prezydenctva jon kazaŭ, što časam stavicca z padazreńniem da siabie samoha.
1989 hod
Ale ŭ vyrašalnych pytańniach Haveł zaŭsiody kiravaŭsia prostaj formułaj:
«Naš histaryčny dośvied śviedčyć, što złu treba supraćstajać, a nie sprabavać ułahodzić».
Jahonaja padtrymka akcyi NATO ŭ abaronu kosaŭskich albancaŭ, jakim pahražała etničnaje źniščeńnie z boku serbskaha režymu Miłošaviča, była pradyktavana mienavita takim padychodam. Žantoŭski piša, što, vierahodna, mienavita heta pieraškodziła Haŭłu atrymać Nobeleŭskuju premiju miru, na jakuju jaho naminavali šmat razoŭ. Ale, jak adznačaje aŭtar, heta chutčej śviedčańnie pra samuju premiju, čym pra Haŭła.
Kamok nervaŭ
Adnačasna isnavaŭ inšy Haveł, «kamok nervaŭ», u depresii, chvory, u adčai ad svajho biaśsilla, jaki znachodziŭ paratunak ŭ alkaholi, lekach i, jak piša Žantoŭski, «niepradumanych seksualnych pryhodach». Kolkaść ramantyčnych historyj biantežyła navat siabroŭ, a sa źjaŭleńniem i roskvitam «žoŭtaj» presy prezydent staŭ vyraznaj mišeńniu dla palavańnia. (Ciapier ja razumieju strymany śmiech Haŭła, kali ja žartam spytaŭsia, čamu jon tak apiakujecca Biełaruśsiu, ci nie zamiešana tut jakaja-niebudź dzieŭčyna. Dla daviedki — nie, nie zamiešana.)
Žantoŭski piša, što Haveł zaŭsiody raskazvaŭ svajoj pieršaj žoncy, Volzie, pra svaje kachańni; kali jon vyjšaŭ z turmy, jana sustreła jaho pryznańniem pra svajho kachanka (tut varta zhadać, što Haŭła aryštavali i pavieźli ŭ turmu z kvatery inšaj žančyny, pra jakuju Volha viedała i ź jakoju navat siabravała). Adnak adnosiny muža i žonki praciahvali zastavacca adnosinami blizkich ludziej u intelektualnym, siabroŭskim, siamiejnym sensach, choć i bieź intymnaha składnika. Volha pamierła ŭ 1997 hodzie — tysiačy ludziej sabralisia na jaje pachavańnie.
Trochi mienš čym praz hod Haveł ažaniŭsia z Dahmar Veškrniavaj, aktorkaj, ź jakoj padtrymlivaŭ blizkija adnosiny ŭžo niekalki hadoŭ. Hety šlub vyklikaŭ šmatlikija ataki ŭ presie, druhuju žonku supraćpastaŭlali pieršaj, i Haveł baluča pieražyvaŭ hetyja napadki. Dahmar u svoj čas padpisała «anty-chartyju» — dakument, jaki ŭłady stvaryli ŭ adkaz na «Chartyju», dzie ludzi mastactva, vykładčyki, inšyja pradstaŭniki elity demanstravali svaju lajalnaść režymu. (Jana kazała, što ničoha nie padpisvała).
Ale inšyja žančyny źjaŭlalisia ŭ jaho žyćci i paźniej. Supracoŭniki jak mahli achoŭvali papularnaha prezydenta ad zakachanych fanatak i avanturystak, ale nie zaŭsiody spraŭlalisia. Žantoŭski piša, što ŭ bolšaści vypadkaŭ adnosiny mieli plataničny charaktar.
Žantoŭski abmiarkoŭvaŭ hetuju temu z Dahmar — jon piša, što joj budzie ciažka čytać hetyja staronki, ale kaža, što nijakich umovaŭ jana nie staviła.
Čatyrochrazovy prezydent
Haŭła abirali na pasadu prezydenta čatyry razy — spačatku parlament sacyjalistyčnaj Čechasłavakii, zatym, kali skład parlamentu źmianiŭsia, jon padaŭ u adstaŭku i jaho abrali druhi raz. Potym adbyŭsia razvod Čechii i Słavakii, i Haŭła dvojčy abirali užo tolki českija deputaty.
Apisańnie pavodzinaŭ žyvoha čałavieka ŭ hatyčnym zamku, dzie haspadaryła kamunistyčnaja ŭłada, nahadvaje film žachaŭ i kamedyju adnačasna. Treba było mianiać usio — ad firanak, mebli, formy hanarovaj varty da supracoŭnikaŭ.
I dzie ich było šukać? Pieršy kiraŭnik aparatu, advakat Haŭła na turemnym pracesie, akazaŭsia ahientam dziaržbiaśpieki. Adna dziaŭčyna pračytała skarhi Haŭła na biaskoncyja kalidory i pryniesła samakat — jaje ŭziali na pracu sakratarom. Haveł vypadkova natknuŭsia na pakoj, dzie padsłuchoŭvali ŭsie razmovy; jašče ŭ adnym pakoi stajaŭ telefon i siadzieła žančyna — akazałasia, heta pramaja linija z Kramlom. Jon uziaŭ trubku, pavitaŭsia, paprasiŭ paklikać Harbačova — jamu adkazali, što zaraz, paśla čaho linija zmoŭkła navieki. U pieršy vizyt u ZŠA delehacyja sfarmavałasia z usich, chto byŭ pobač i moh niejak dapamahčy. U adnoj z praskich škoł dahetul zachoŭvajuć tłumačalnuju natatku Haŭła: «A. P. adsutničała tydzień na zaniatkach, bo brała ŭdzieł u dziaržaŭnym vizycie ŭ Ameryku».
Adnoj z pryjemnych rysaŭ Haŭła, ale vielmi prablematyčnaj dla prezydenta, Žantoŭski nazyvaje «tatalnaje niepryznańnie hierarchii». Heta nia prosta rysa pavodzinaŭ čałavieka mastactva, a arhaničny stan. Haveł admoviŭsia, naprykład, arhanizoŭvać svaich prychilnikaŭ u partyju ci niejkuju vyraznuju hramadzkuju strukturu:
«Ja nie chaču ŭdzielničać u frakcyjnaj palitycy».
Heta istotna abmiežavała jaho mahčymaści na pasadzie, u ažyćciaŭleńni palityčnych planaŭ, jakija treba było pravodzić praz parlament. Novaje pakaleńnie českich palitykaŭ na čale z samalubnym Vacłavam Kłaŭsam abychodziłasia z Haŭłam biescyrymonna i navat časam źniavažliva. Haveł zastavaŭsia biezdakorna vietlivym. Jahony ŭpłyŭ na mižnarodnaj arenie praciahvaŭ zastavacca nadzvyčajnym, i z hetym musili ličycca jahonyja apanenty.
Jak tut nie paškadavać pra niežadańnie Haŭła stvarać sabie apiryšča ŭ parlamencie — upieršyniu mahła źjavicca biełaruskamoŭnaja «pieršaja łedzi». Žonka paplečnika Haŭła Jana Sokała, jaki byŭ pretendentam na pasadu paśla Haŭła, Franciška (dačka Jana Patački) havoryć pa-biełarusku i pierakładała Baradulina. Sokału nie chapiła niekalkich hałasoŭ.
Uvohule, apisańnie pryhodaŭ Haŭła na pasadzie prezydenta časam padobnaje na pryhody Švejka, časam na ramany Kafki, i heta mocny bok knihi: adčuvańnie, byccam aŭtar staić za plačyma hieroja, kali pierad vačyma razhortvajecca historyja z usimi jaje barodaŭkam i pryščami, jak pisaŭ Šekśpir.
Paśla Hradu
U svaim apošnim u žyćci vialikim interviju ŭ listapadzie 2011 Haveł nazvaŭ svajoj samaj surjoznaj pamyłkaj na pasadzie toje, što niedastatkova mocna prapahandavaŭ svajo bačańnie humanistyčnaha maralnaha hramadztva. Na dumku bolšaści, piša Žantoŭski, jon tolki heta i rabiŭ.
Paśla trynaccaci hadoŭ prezydenctva, charaktar i paŭnamocvy jakoha stali značna abmiežavanymi, papularnaść Haŭła ŭ krainie ŭpała. Amal pałovu apošniaha terminu jon mocna chvareŭ, amal nia mieŭ mahčymaści pisać, i sam kazaŭ, što nia choča praciahvać palityčnaje zmahańnie, i nia moža dačakacca kanca.
«Jak cudoŭna, kali paraŭnać, być piśmieńnikam! Što-niebudź napišaš za paru tydniaŭ, i jano zastaniecca navieki. A što zastajecca, kali zychodziać prezydenty i premjer-ministry? Niekalki spasyłak u padručnikach historyi, čaściej za ŭsio pamyłkovych».
Ale paśla raźvitańnia, hała-kancertu z usimi zorkami, kali vialikaje neonavaje serca — podpis Haŭła — pahasła nad Hradam, Haveł musiŭ pryznać, što jaho «ŭjaŭleńni, jakim svabodnym ja zaraz stanu, akazalisia iluzijami».
Zdaroŭje zastavałasia vielmi chistkim, a hrafik sustreč, vystupaŭ, zamiežnych pajezdak nia źmienšyŭsia. Adnak Haveł viarnuŭsia za piśmovy stoł, zaviaršyŭ pjesu «Zychod», pačaŭ novyja pracy. Jaho pjesy iznoŭ stavili na suśvietnych scenach, jaho zaprasili na stypendyju Biblijateki Kanhresu ZŠA, jon atrymlivaŭ uznaharody, jaho ŭvahi šukali roznyja aŭdytoryi.
U Čechii, adnak, jaho čakała novaje vyprabavańnie — krytykaj, abrazami, vykryvalnickimi publikacyjami nizkaha hatunku. Žantoŭski tłumačyć psychalahičnyja karani ŭspyški nianaviści častkova tendencyjaj nacyi ź plebiejskimi i drobnaburžuaznymi karaniami abrazać kožnaha pa svaim ranžyru. Zasnavalnik Čechasłavaččyny Masaryk taksama zaznaŭ takoje staŭleńnie ad značnaj častki českaj presy i palitykaŭ.
Ale było jašče niešta, što jašče bolš razdražniała častku ludziej ŭ bahiemnym, liberalnym, adkrytym Haŭle: «kryvadušnaść». Jak śmieje hety čałaviek, jaki ŭžyvaŭ narkotyki, zdradžvaŭ žoncy, vystupaŭ suprać «mafijoznych kapitalistaŭ», a sam karystaŭsia bahaćciem svajoj siamji, jak jon śmieje vučyć ich?
Heta byŭ ich šaniec adpomścić samamu čystamu ź ich, piša Žantoŭski.
Biełaruś
U palityčnaj bijahrafii Haŭła Biełaruś zajmała kudy bolšaje miesca, čym možna ŭjavić z knihi — padtrymka demakratyi, svabody druku, Vasila Bykava, palitviaźniaŭ, udzieł Haŭła ŭ znakamitym čytańni na Svabodzie imionaŭ aryštavanych 19 śniežnia 2010 hodu, jahony apošni ŭ žyćci list, adrasavany palitviaźniam, dobra viadomyja słuchačam Svabody.
Z Vasilom Bykavym. 12 vieraśnia 2001 hodu.
Palityčnaja mudraść Haŭła prajaviłasia ŭ jaho doŭhich, niaprostych i paśpiachovych urešcie namahańniach pierakanać razam ź Lecham Valensam amerykanskaha prezydenta Biła Klintana u nieabchodnaści pašyreńnia NATO, a eŭrapiejskich lideraŭ — u pašyreńni Eŭraźviazu:
«Nielha ŭjavić budučyniu Eŭropy biez eŭrapiejskich narodaŭ Savieckaha Sajuzu».
Heta jašče napieradzie, ale pradkazańni ci, dakładniej, bačańnie Haŭła maje tendencyju spraŭdžvacca. Kali hetamu dapamahać.
Dahmar Haŭłava, Alaksandar Łukašuk, Vacłaŭ Haveł, Andrej Dyńko. Praha, 2005
Siarhiej Navumčyk, Ivonka Surviła i Vacłaŭ Havał, sakavik 2008 hodu
Luboŭ
Heta nia pieršaja bijahrafija Haŭła, ale kniha Michała Žantoŭskaha atrymała suśvietnaje krytyčnaje pryznańnie jak «klasyčnaja bijahrafija, jakaja, vierahodna, nia budzie pieravyšana».
U pieršyja dva prezydenckija terminy Haŭła, 1989—1992, Žantoŭski pravioŭ ź im bolš času, čym chto inšy, uklučna z žonkaj — jon byŭ pres-sakratarom i pramoŭcam, musiŭ supravadžać prezydenta Čechasłavakii va ŭsich padarožžach, sustrečach i na ŭsich, jak jon piša, vartych zabyćcia mierapryjemstvach. Žantoŭski viedaŭ Haŭła dźvie traciny jaho žyćcia, apošniuju asabliva blizka. Ale momantam, jakim jon najbolš hanarycca, byŭ nie «sumiesny» vystup pierad Kanhresam ZŠA (Žantoŭski pierakładaŭ, amal ničoha nia čujučy paśla pieralotu, vušy zakłała, i jon sačyŭ za hubami pramoŭcy — kanhresmeny 17 razoŭ pierapyniali vystup avacyjaj), nie aŭdyjencyja, na jakoj Haveł znajomiŭ jaho z brytanskaj karalevaj, a 17 traŭnia 1989, kali Haveł vyjšaŭ z bakavoj bramy praskaj turmy paśla amal čatyrochhadovaha źniavoleńnia i dazvoliŭ jamu, jak piša Žantoŭski, nieści avośku z turemnym ryštunkam.
Pavodle prafesii Žantoŭski — lekar, kliničny psycholah. Jon piša, što adzin z aspektaŭ lekarskaj prafesii — zdolnaść zaniać «medyčnuju pazycyju» — umieńnie hladzieć na ludziej, navat samych blizkich, jak jany zmahajucca, pieramahajuć, pakutujuć i pamirajuć, i adnačasna abstrahavacca ad emocyj blizkaha čałavieka i rabić biasstrasnyja zapisy.
Hetaje aŭtarskaje tłumačeńnie spatrebiłasia, bo ŭ papiarednim abzacy Žantoŭski robić pryznańnie, jakoje, mahčyma, jašče lepš tłumačyć pośpiech knihi:
«Maje asabistyja adnosiny da Haŭła najlepš apisvajucca słovam, jakoje ja ŭžyvu tut ź vialikaj nieachvotaj. Ale kali luboŭ aznačaje nia prosta ŭpadabańnie inšaha čałavieka i radaść ad jaho prysutnaści, a kłopat pra jaho, chvalavańnie za jaho, doŭhaje trymańnie jaho ŭ svaich dumkach, kali znachodziśsia vielmi daloka, kali čakaješ jaho ŭchvały i ŭzajemnaści — tady heta luboŭ».
