Jak by ja raskazaŭ pra «Tałaku» ciapierašniaj moładzi? «Tałaka» — heta paśpiachovy adkaz biełaruskaje moładzi druhoj pałovy 80-ch hadoŭ na plan savieckaj imperyi raščynić biełaruski narod u katle pad nazvaj «novaja histaryčnaja supolnaść – saviecki narod». Pa-sučasnamu kažučy, niezvarotna pieratvaryć usiu nacyju ŭ rasiejskamoŭnych i savieckadumnych «vatnikaŭ».
Tady była tatalitarnaja kamunistyčnaja dyktatura, KHB žorstka pieraśledavaŭ usiaki «nacyjanalizm», akramia dazvolenaha rasiejskaha. Usialakaja dziejnaść nia ź viedama kamunistyčnaje partyi razhladałasia jak patencyjna niebiaśpiečnaja. Kab niešta rabić publična i mieć vynik, davodziłasia časam maskavać sapraŭdnyja matyvy, tvoračy cudy kanśpiracyi, pry hetym mieć ćviordy chrybiet i nie prystasoŭvacca. Ale ludziej, zdolnych samastojna dumać, natchniała kožnaja publična vykazanaja niezaležnaja ideja i publična ździejśnienaja sprava – budź heta adnoŭlenyja na mienskaj vulicy Kalady abo tałaka dziela ŭratavańnia paŭrazburanaha kaścioła, dzie adpiavali paŭstancaŭ Kalinoŭskaha. Heta rabiła adukavanaja haradzkaja moładź, stvarajučy (dakładniej, adnaŭlajučy) svaim prykładam biełaruskuju systemu kaštoŭnaściaŭ.
Da skonu kamunistyčnaj imperyi i adnaŭleńnia niezaležnaści Biełarusi zastavalisia ličanyja hady, ale heta ŭ 1985 hodzie, kali pačałasia Tałaka, jašče mała chto moh prahnazavać (i tym bolš kaštoŭnyja namahańni tych, što hety momant nabližali jak mahli). Vierchavina kamunistyčnaje partyi, adčuvajučy, što savieckaja madel ekanomiki pravalvajecca, mienavita ŭ 1985 hodzie abviaściła dziela ratavańnia Savieckaha sajuzu «pierastrojku i hłasnaść», nizavyja struktury KPSS byli zdezaryjentavanyja, i stała krychu valniej.
Ale moładzievy ruch pačynaŭsia nia dziakujučy harbačoŭskaj «pierastrojcy», a zadoŭha da jaje. U dziejnaści Majstroŭni (1980—1984) i vyśpieła ideja Tałaki. Poruč sa źbieražeńniem i adradžeńniem duchoŭnaje kultury my prychodzili da vysnovy, što treba ratavać i materyjalnyja śviedčańni biełaruskaje kulturna-cyvilizacyjnaje admietnaści. Majstroŭnia ładziła tałoki na zamku ŭ Miry, u Plabani na mahile paŭstancaŭ 1863 hodu i razburanym kaściole, u Miensku na raskopkach i h.d. Paśla pažaru ŭ Mirskim zamku razharnuli kampaniju ŭ jaho abaronu. I žyćciapis Majstroŭni zakončyŭsia kličnikam. Pieršy publičny pratest byŭ mienavita suprać znosu najkaštoŭniejšaha pomnika našaje kultury – domu pieršaj biełaruskaj opery ŭ Miensku.
My ŭvažliva sačyli za precedentami ŭ inšych tak zvanych «savieckich respublikach», kab damahacca, kab ułady nie pieraškadžali padobnaj dziejnaści ŭ nas. 27 śniežnia 1983 hodu «Čyrvonaja źmiena» vydrukavała zvarot majstroŭcaŭ – studentaŭ tahačasnaha teatralna-mastackaha instytutu (ciapier Mastackaja akademija), dzie jany zaklikali na ŭzor estonskaha ruchu Kodulinn («Rodny horad») razharnuć u Miensku ruch moładzi na adnaŭleńnie architekturnych pomnikaŭ. Da leta 1984 hodu čytačy słali ŭ hazetu listy padtrymki idei. Zdajecca, siarod aŭtaraŭ dopisaŭ byŭ i Siaržuk Vituška, jaki tady pracavaŭ na «Intehrale».
Paśla pratestu na placy Voli 13 červienia 1984 hodu sprava na niejki čas zamierła, bo ŭłady byli ŭ šoku i nie davali nijakim inicyjatyvam (u tym liku Klubu imia Karatkieviča, jaki adrazu ž prykryła partyjnaje načalstva Savieckaha rajonu Miensku) chodu. Ale da 1985 hodu my akryjali, nabralisia novaha impetu.
I voś tut źjaviŭsia Siaržuk Vituška.
U lutym 1985 hodu ź inicyjatyvy padpolnaj «Hrupy Niezaležnaść» prajšła zakrytaja narada nacyjanalna śviedamych moładzievych lideraŭ u Smolni (filija muzeju Kołasa ŭ Staŭpieckim rajonie, dzie tady pracavaŭ Siaržuk Sokałaŭ-Vojuš). Udzielničali: sam Siaržuk Sokałaŭ-Vojuš, jaki adnačasova pradstaŭlaŭ Navapołacak; Aleś Bialacki, Aleś Simakoŭ, Anatol Sys, Siarhiej Sys (Homiel); braty Anatol i Vasil Debišy (Bieraście); ź Miensku byli braty Viktar i Jaŭhien Ivaškievičy, Aleś Suša, aŭtar, Hienadź Sahanovič i zaprošany im Siaržuk Vituška – maładziejšy na niekalki hadoŭ za balšyniu ŭdzielnikaŭ (u tym uzroście roźnica navat u paru hadoŭ maje značeńnie, i tak i zamacavałasia ŭ śviadomaści, što Siaržuk małady).
Vyrašyli źmianić taktyku: nie kancentravać usie namahańni ŭ adnoj arhanizacyi, a pačać stvareńnie ŭsiudy, dzie atrymajecca, biełaruskich moładzievych klubaŭ i supołak, jakija b dziejničali adkryta, ale mieli ŭ jakaści lideraŭ nadziejnych ludziej: hurtoŭ śpieŭnych, tvorčych, turystyčnych, paznaŭčych, ekalahičnych, restaŭracyjnych. Kab u vyniku mieć sietku dla pašyreńnia idejaŭ.
Tak paŭstała Tałaka, jakaja zrabiłasia kaardynacyjnym centram tvoranych supołak, dała pačatak ahulnabiełaruskamu nacyjanalnamu moładzievamu ruchu (Kanfederacyja Biełaruskich Supołak), što pasłužyŭ arhanizacyjnym apiryščam dla Biełaruskaha Narodnaha Frontu.
Tałaka była ŭžo placoŭkaju dla krychu maładziejšaha pakaleńnia, čym majstroŭskaje. (Chacia ŭ 1988 hodzie, kali ŭ zalu pasiedžańniaŭ (dzie ciapier Teatar estrady) niejak nabivalisia sotni čałaviek i jašče na vulicy stajali, to siarod ich byli ludzi ŭsich uzrostaŭ.) Voś ža Siaržuk Vituška ź jahonymi ščyraściu, enerhijaj i nievierahodnaj adkaznaściu staŭ lideram dla pakaleńnia tałakoŭcaŭ. Jahony ramantyčny zapał pieradavaŭsia novym i novym ludziam – chłopcam i dziaŭčatam, studentam i nia tolki. Tamu Siaržuk byŭ samym adpaviednym lideram: skažam, pravieści mitynh u abaronu Vysokaha Miesta ad razburalnaha ŭździejańnia 2-j linii metro ŭ 1987 hodzie i natchnić ludziej jamu ŭdałosia tak, što ŭłady adčuli niaŭpeŭnienaść, ale mała što mahli vystavić viadoŭcu ŭ vinu.
Što da adkaznaści, to jana išła ad uśviedamleńnia misii (a jašče, mahčyma, ad žyćciovaha vykliku, jaki pastaviła pierad im ciažkaja chvaroba – paśpieć zrabić što mahčyma). Sieržuka nielha było ŭjavić u kantekście niejkaj «chalavy», pakazuchi, pustoha samapijaru. Jon nia ŭmieŭ, dyj nie chacieŭ, zahadvać – tolki ŭłasnym prykładam.
Sieržukova biełaruskaść, naturalnaja i pierakanaŭčaja, hruntavałasia i na ŭłasnym radzinnym dośviedzie (zaŭsiody ŭspaminaŭ, jak kazali ci rabili ŭ babuli ŭ Rahavie), i na hłybokich viedach, jakija zdabyvaŭ i z knih, i z vyjezdaŭ u Vilniu da Lavona Łuckieviča, i z vandrovak pa Biełarusi. Nabytyja viedy adrazu ž pieratvaraŭ u aśvietnickija idei.
Naturalna, u Tałace było druhoje dno – palityčnaje. Ad samaha pačatku byli niepubličnyja razmovy, chadziła samvydavieckaja pradukcyja («Buračok», «Vitaženiec», fota- i mašynapisnyja pieradruki mižvajennych vilenskich i emihracyjnych vydańniaŭ). Ci palitykam byŭ Siaržuk? Kali pad hetym razumieć zdolnaść hurtavać vakoł siabie ludziej, kancentravać supolnuju enerhiju i hetym upłyvać na ŭsio hramadztva i na ŭładu – tak, niesumnienna. Umieŭ havaryć z uładnymi strukturami tak, kab jany čuli znajomuju terminalahičnuju paradyhmu.
Ale ŭsio ž čysta palityčnyja metodyki jamu byli ŭ ciažar, jon vieryŭ u absalutnuju moc kulturnych kaštoŭnaściaŭ. Vieryŭ u moc i słušnaść biełaruskaj idei nahetulki, što ličyŭ: dastatkova jaje ščyra vykłaści navat apanentu, kab toj pahadziŭsia i źmianiŭsia. Darečy, hetaja ščyraść sapraŭdy razzbrojvała štatnych kamunistyčnych prapahandystaŭ i specsłužbaŭskich pravakataraŭ.
A pierakanańni jon mieŭ i dakładna ich vykazvaŭ.
«My …ćviorda pierakananyja, što nijakaje kulturnaje i nacyjanalnaje adradžeńnie (a heta asnoŭnaja meta našaha ruchu) niemahčymaje biez sapraŭdnaj demakratyzacyi i ekanamičnaha roskvitu». Heta listapad 1988 hodu, kruhły stoł u BDU, sprečka z kamunistyčnymi ideolahami. Tamsama Siaržuk trapna aznačaje tałakoŭski modus vivendi:
«Bolšaść z tałakoŭcaŭ – maksymalisty, jakija baluča iduć na kampramisy, choć časam i razumiejuć, što treba pačakać». I tam ža najvažniejšaje dla jaho: «Słuchaŭ ja adnojčy ŭstupnyja pramovy na Dni viedaŭ [u BDU]. Nichto z vystupoŭcaŭ nie padkreśliŭ, što ŭniversytet rychtuje nia prosta fizykaŭ-matematykaŭ, a biełaruskich intelihientaŭ». Voś ža Siaržuk Vituška – uzor biełaruskaha intelihienta, heta značyć adkaznaha za svoj narod, vysokaadukavanaha i achviarnaha čałavieka. Uzor na viaki.
