Na pačatku XXI stahodździa dziŭnym čynam davodzicca kanstatavać: historyja biełaruskaj fatahrafiki pazaminułaha, XIX st., nie napisanaja. I nie raskrytaja anijakim čynam, anijakaj manahrafijaj (u adroźnieńnie, skažam, ad historyi ajčynnaj architektury, žyvapisu i inš., nie kažučy pra niabłaha vyvučanyja historyi biełaruskaj litaratury i movy, dzie naličvajecca sotni daśledavańniaŭ).
Adzin ź vidavočnych momantaŭ takoha zaniadbańnia bačycca ŭ tym, što na balšyni acalełych fotaadbitkaŭ XIX stahodździa — stahodździa Vincenta Dunina-Marcinkieviča, Franciška Bahuševiča, Kastusia Kalinoŭskaha, Ramualda Traŭhuta, Ihnata Hryniavickaha — zachavalisia abrysy «nie tych hierojaŭ»: pad savieckaj akupacyjaj jany błaha ŭkładalisia ŭ kancepcyju admirańnia biełaruskaj movy i pabudovy adzinaj «savieckaj nacyi».
Naohuł, naležyć pamiatać, što XIX st. — heta j stahodździe Džuzepie Harybaldzi, Šymana Kanarskaha, Adama Mickieviča. U tyja padniavolnyja časy sam fakt zachavańnia tvoraŭ i fotaadbitkaŭ pravadyroŭ nacyjanalna-vyzvolnych ruchaŭ pahražaŭ žycharam Paŭnočna-Zachodniaha Kraju vysyłkaj «u nialudskuju ziamlu».
Najbolšaja kolkaść rukapisnaha i fatahrafičnaha materyjału zachoŭvajecca ŭ archivach Litvy i Polščy. Naša archiŭnaja Miekka — heta, biassprečna, Dziaržaŭny histaryčny archiŭ Litvy, dzie amal u niekranutym vyhladzie acaleŭ Archiŭ muzieja hrafa M.M. Muraŭjova.
Zbory jaho, jak adznačaje historyk Volha Harbačova, naličvajuć kala 600 fotazdymkaŭ pieryjadu 60-ch hadoŭ XIX — pačatku XX st.
Siarod ich — dva viadomyja nam zdymki Kalinoŭskaha: pravadyr paŭstańnia ŭ poŭny rost (kala lusterka) i Kalinoŭski z čornym halštukam. Jość u archivie i treci zdymak, vakoł jakoha viaducca sprečki daśledčykaŭ. Na im, jak adznačaje V.Harbačova, «mužčyna vielmi padobny da K. Kalinoŭskaha». Na advarocie zdymka ałoŭkam napisanaje i jaho imia. Praŭda, z pytalnikam. Toj pytalnik, pastaŭleny jašče ŭ časy Muraŭjova, nie źniaty dahetul.
Razam z tym nieanatavanym fota zachoŭvajucca vyjavy vyklučna paŭstancaŭ: Ludvika Źviaždoŭskaha, Ihnata Zdanoviča, Zyhmunta Sierakoŭskaha, Alaksandra Skirmunta, Balasłava Śvientaržeckaha, Bahusłava Siemiradskaha, Alfreda Romera, Branisłava Zaleskaha, Cita Daleŭskaha, hrafa Lavona Platera, Eduarda Čyžeŭskaha… Adnak navukova paćvierdzić (abo adkinuć) hipotezu adnosna «treciaha fota Kalinoŭskaha» moža tolki sudovaja ekśpiertyza. Nahadajem, što ŭžo adnojčy historyki pramachnulisia — pamyłkova prypisaŭšy pravadyru nacyjanalna-vyzvolnaha supracivu fatahrafiju paŭstanca sa strelbaj-ružžom (zrabiŭ heta A.Śmirnoŭ, jaki ŭ 1959 vydaŭ knihu «Kastuś Kalinovskij»).
Tamu da pytańnia ekśpiertyzy treba padyści pavažna.
U sakaviku 2014 my źviarnulisia z adpaviednaj zajavaj u Hałoŭnaje ŭpraŭleńnie kryminalistyčnych ekśpiertyz Dziaržaŭnaha kamiteta sudovych ekśpiertyz Respubliki Biełaruś u Minsku. U jakaści materyjału na ekśpiertyzu byli addadzienyja try fota:
1) zdymak Achilesa Banoldzi (Kalinoŭski ŭ poŭny rost);
2) zdymak pahrudny (z čornym halštukam);
3) zdymak, jaki V. Harbačova prapanuje ličyć za fota Kalinoŭskaha.
Zdymak №1
Zdymak №2
zdymak №3
I paciahnulisia tydni čakańnia. Niekalki razoŭ my sprabavali pryśpiešvać kryminalistaŭ, adnak tyja reahavali niervova, spasyłajučysia na vialikuju zaniataść. Adnojčy navat prademanstravali pryładu zabojstva sa śladami zasochłaj kryvi, jakaja taksama čakała ekśpiertyzy.
Ale praź miesiac ź niečym ekśpiertyza vyniesła vierdykt.
Cikava, što ŭsie zdymki, zroblenyja prykładna ŭ adzin čas (pierad paŭstańniem), u apisańni ekśpierta-kryminalista vyznačanyja z roźnicaj u dziasiatak (i bolš!) hadoŭ: №1 «…Na zdymku vyjaŭleny mužčyna ŭ poŭny rost. Mužčyna — antrapałahičnaha typu, jeŭrapieoid, uzrost na vyhlad — kala 35 hadoŭ. Hałava jaho paviernutaja da abjektyva levym paŭprofilem. U mužčyny ciomnyja vałasy. Na tvary ŭ mužčyny majecca raślinnaść u vyhladzie vusoŭ i barady ciomnaha koleru…»
«Fotazdymak №2 čorna-bieły, prastakutnaj formy. Na zdymku pahrudnym mužčyna… antrapałahičnaha typu, jeŭrapieoid, uzrost na vyhlad — kala 30-ci hadoŭ. Rakurs zdymka — blizki da anfasnaha. U mužčyny ciomnyja vałasy…»
«Fotazdymak №3 čorna-bieły, prastakutnaj formy. Na zdymku mužčyna ŭ poŭny rost. Mužčyna — antrapałahičnaha typu jeŭrapieoid, uzrost na vyhlad — kala 20 hadoŭ. Hałava ŭ jaho paviernutaja da abjektyva levym paŭprofilem. U mužčyny ciomnyja vałasy…»
Vysnova kryminalistyčnaj ekśpiertyzy — nastupnaja:
«1. Na fotazdymku №1 i №2 vyjaŭleny adzin i toj ža čałaviek.
2. Vyznačyć, ci źjaŭlajecca čałaviek na fotazdymku №3 tym ža čałaviekam, što i na fotazdymkach №№1, 2, nie ŭjaŭlajecca mahčymym».
Apošniaja niapeŭnaść — nibyta z pryčyny niezdavalnialnaj jakaści prapanavanaha fota. Ale, što važna na dadzienym etapie, stanoŭčaha adkazu pra padabienstva taksama niama. Tamu «pytalnik», pastaŭleny niejkim muraŭjoŭskim padručnym, zastajecca, pakidajučy prastoru dla roznych viersij. Voś adna ź ich: što, kali na fotazdymku starejšy brat Kastusia, Viktar? Jon taksama byŭ uciahnuty ŭ padrychtoŭku paŭstańnia, adnak pamior ad suchotaŭ niezadoŭha da jaho pačatku.
Razhledžany «pytalnik» na advarocie paŭstanckaha fota — adzin ź niešmatlikich prykładaŭ, kali nadpis nie dadaje infarmacyi, a zabłytvaje. Bolšaść padpisanych paŭstanckich fota niasuć najkaštoŭniejšyja źviestki, jakich nie sustrenieš i na dziasiatkach archiŭnych arkušaŭ:
«Dmitrij Bazanov, otstavnoj junkier Staroinhiermandskoho połka. Otobrano ot miatiežnika v šajkie Narbuta»;
«Vielčinskij Po pokazaniju plennych byvšij poručik Russkoj słužby, a v šajkie Kapitan (ranien, v plenu i dostavlen v krieposť)»;
«Ksiendz Aleksandrovič. Načalnik Novoaleksandrovskoho ujezda, člen Rievolucionnoj orhanizacii. — 1864»;
«Doktor Miečisłav Ottonovič Hlindzič — Načalnik Vołkovyskoho ujezda, člen Rievolucionnoj orhanizacii. — 1864. Mieczysław Glindzicz.»;
I kali pra pravasłaŭnaha Źmitra Bazanava z Haradzienščyny (najbližejšaha paplečnika Kastusia Kalinoŭskaha) abo katalickaha śviatara Aleksandroviča ŭ histaryčnych daśledavańniach možna adšukać niejkija źviestki, dyk pra Vialčyńskaha ci Hlindziča — niama anijakich. Zrešty, usie nazvanyja piersanalii adsutničajuć u ajčynnaj «Encykłapiedyi historyi Biełarusi»… A kali nasurjoz — dyk pierad ajčynnymi historykami ŭ poŭny rost paŭstaje nieabchodnaść stvaryć kapitalnaje encykłapiedyčnaje vydańnie, pryśviečanaje paŭstańniu 1863—1864 hadoŭ.
Jość u tym archivie i paźniejšyja zdymki paŭstancaŭ. Na jakich biazvusyja dzieciuki parabilisia baradatymi kataržnikami… Tamu ŭ pozirkach sibirskich ssylnych zusim inšaja nastrajovaść…
…Nakolki kožnamu z nas chočacca adšukać svajho prodka na hetych sotniach zdymkaŭ, zaŭvažyć choć niejkaje vizualnaje padabienstva ŭ rysach abliččaŭ svaich kreŭnych! Zrazumieć, što ž pieražyvali jany, pierš čym adyšli na Nieba, spaŭna adpakutavaŭšy tut i nie traciačy nadziei, što «adno z praŭdaj u hramadzie zhodna daždžeš, Narodzie, starasci svabodna»…
