Такія спектаклі, як «Талерантнасць», звычайна не вымагаюць на сябе рэцэнзій. Якасць камедыі не залежыць ад крытыкаў, за камедыі галасуюць «нагамі» гледачы.
Але шэраг нядаўніх выказванняў Мікалая Пінігіна паказаў, што ён асабіста ставіцца да Ясміны Рэза менавіта як да праграмнага аўтара. У прыватнасці, п'есу «Арт» называе ці не найлепшай у ХХ стагоддзі. А п'еса «Бог разні» не проста перайменавалася ў «Талерантнасць», але і была пракаментавана ў адпаведнасці з актуальнай антыімігранцкай рыторыкай, дый увогуле не ўспрымаецца рэжысёрам Пінігіным як камедыя.
Фота Кацярыны Карпіцкай
Можна толькі ўхваліць жаданне мастацкага кіраўніка галоўнага тэатра краіны сваім спектаклем далучыцца да сусветных актуалій. Але галоўнае пытанне: прычым тут мы? У нас няма такой вялікай плыні імігрантаў, нашы грамадскія праблемы не ставяць пад пагрозу сам факт існавання беларускай культуры. Быццам бы не ставяць. Мастакі тым і карысныя для грамадства, што яны як тыя птушкі, што адчуваюць землятрусы і вывяржэнні вулканаў. Хто ведае, можа, праз колькі год пытанні захавання сваёй ідэнтычнасці стануць перад намі больш востра?
Такая трактоўка п'есы, што была напісана да пачатку імігранцкага крызісу ў Еўропе, здзіўляе толькі напачатку. «Бог разні» была вельмі ўхвалена еўрапейскай ліберальнай грамадскасцю, атрымала шмат прэмій. Самы знакаміты ў Беларусі брытанскі крытык «Гардыян» Майкл Білінгтан шкадаваў падчас лонданскай прэм'еры п'есы, што камерцыйны поспех Ясміны Рэза абярнуўся супраць яе і не ўсе ведаюць, які яна прыроджаны сатырык. Прадметам сатыры з'яўляецца крывадушная буржуазная мараль, якая сёння набыла абліччы «паліткарэктнасці», «талерантнасці».
Як сцвярджае сама аўтарка, штуршком для напісання п'есы зрабіўся рэальны выпадак. Сябры яе сына пабіліся, і, сустрэўшы маці больш пацярпелага хлопца, Рэза пачула ад яе скаргу, што да іх ніхто не прыйшоў прасіць прабачэння. Ажыццяўленне гэтай фармальнасці становіцца скразным дзеяннем п'есы. Ці ёсць сапраўдная нагода для сустрэчы? Ці хварэе пацярпелы хлопец? Ці смуткуе і сам патрабуе выбачэнняў? Ці разбіраецца з гэтым паліцыя? Самі героі цягам п'есы шматкроць паўтараюць, што прычыны для асабістай сустрэчы, па сутнасці, няма. Але гэтую сустрэчу вымагаюць прынцыпы і каштоўнасці, якія ў выніку даводзяць да таго, што знешне прыемныя і абаяльныя дарослыя страчваюць сваё цывілізаванае аблічча і ўсякую надзею паразумецца.
Мастак Руслан Вашкевіч робіць выдатны вобраз знешняй фармальнай халоднай прыгажосці. Простыя лініі, празрыстасць, над сцэнай два экраны, адзін транслюе канал навінаў з усімі актуальнымі праблемамі, а другі — від зверху на сцэну. Усё нібыта празрыстае, героям амаль няма куды ад нас схавацца. І ў гэтым ёсць таксама вобраз сучаснай еўрапейскасці, дзе няма магчымасці схаваць праблемы пад дыван. Эмацыйны градус на мяжы, выканаўцы быццам бы кідаюць камяні ў шкляным доме, са зразумелымі наступствамі.
Увогуле не трэба недаацэньваць складанасць тэксту. З тэхнічнага боку такія п'есы, як «Бог разні», патрабуюць ад акцёраў, з аднаго боку, вышэйшай канцэнтрацыі, умення вельмі хутка і трапна рэагаваць, але пры гэтым заставацца раскаванымі і свабоднымі. Праблема ідэйнага зместу заключаецца ў тым, што правілы прыстойнасці, прынцыпы і каштоўнасці маскіруюць у герояў тое, што яны вельмі даўно не могуць быць разам, і парадаксальна, адзінае, што разам іх трымае, — гэта неабходнасць гэтай «прыстойнай» размовы, якую, нагадаю, яны ледзь не самі сабе прыдумалі.
Цікава, што ў адным са сваіх інтэрв'ю Ясміна Рэза, якая сама з'яўляецца дачкой імігрантаў, выказалася рэзка супраць праблемы іншаземцаў, зрабіўшы галоўны акцэнт менавіта на праблеме мовы: «Яны [маладыя імігранты з ускраінаў Парыжа] нарадзіліся ў Францыі, але не ведаюць мовы як належыць. Яны самі выбіраюць шлях маргіналізацыі. Гэты моўны мікс — паўарабскі, паўфранцузскі — я не разумею гэтага». Мова не проста робіць магчымай камунікацыю, яна робіць магчымай іронію, якая ляжыць у аснове п'ес Ясміны Рэза, мова робіць магчымай размову і стасункі па-еўрапейску. У п'есе жартуюць з заходніх інтэлектуалаў, якія ўмеюць прыгожа размаўляць, каб схаваць свае сапраўдныя інстынкты, і гэтыя жарты ўхваляюць самі еўрапейскія інтэлектуалы, у адрозненне ад многіх рэлігійных дзеячаў хрысціянства і ісламу, што баяцца і ненавідзяць гумар і ўспрымаюць яго за абразу.
Дзіўным чынам у гэтым свеце выглядае фінальная сцэна спектакля, якая так горача абмяркоўваецца ў сацыяльных сетках, якая быццам плакатна выяўляе пагрозу арабскага нашэсця на Еўропу. А там два мужчыны і дзве жанчыны, апранутыя ў арабскія строі, на арабскай мове прыстойна абмяркоўваюць нейкія сямейныя справы, праз кожныя пару фраз згадваючы Алаха. Гэтая сцэна не выглядае жорсткай, а нават, наадварот, ідылічнай на фоне непрыстойнага скандалу, які толькі што разыгралі дзве еўрапейскія пары.
Мне здаецца, менавіта гэты маўленчы білінгвізм і канфлікт знешняй прыстойнасці з унутранымі канфліктамі робіць гэты спектакль такім беларускім. Менавіта праз сваю скандальнасць, непрымірымасць, але вымушанае суіснаванне ў дыялогу мы застаемся еўрапейцамі, а зусім не па фармальных прыкметах. І баяцца нам трэба не імігрантаў, а тых, хто зробіць такія размовы немагчымымі. Але ў першую чаргу пачнуць забараняць спектаклі, нават такія «бяскрыўдныя», якія робіць Мікалай Пінігін.
