Брама баранавіцкай турмы. Нямецкі здымак 1941 года. Крыніца: 1871.by
За тры кіламетры ад горада Баранавічы, у адкрытым полі, аточаным смарагдавым пасам лясоў на даляглядзе, раскінулася малапавярховая забудова. Вакол яе — палі, парэзаныя чыгуначнымі рэйкамі, срэбныя петлі якіх губляюцца ў далечыні, пазначанай сумнымі сілуэтамі тэлеграфных слупоў. Кепска пратаптаная сцежка вядзе да вязніцы.
Вакол 7-метровая сцяна, па вуглах якой — вежы для назірання. Вароты з вялікай жалезнай брамкай з кратамі, над якой вісіць таблічка з надпісам: «Карна-следчая турма Баранавічы». За імі невялікі дворык, злева кантора, справа — вартаўніца, цырульня і школа, прынамсі, так напісана на шыльдах. Потым зноў брамка з жалезных кратаў, а за ёю зноў будынкі і сцежкі. Гэтыя сцежкі пратоптваюць зняволеныя ў ільняной вопратцы і круглых ільняных шапках.
Баранавіцкая турма. Нямецкі здымак з самалёта ў чэрвені 1941 года. Крыніца: 1871.by
Цырульнік-рэцыдывіст, вязні-гіены і падзел па камерах
На ўваходзе да канцылярыі стаіць група новапрыбылых зняволеных, акружаных паліцыянтамі са зброяй. Старэйшы канвою аддае дакументы ў канцылярыю. Гэта займае даволі шмат часу. Падчас гэтага прыходзіць начальнік турмы, размаўляе з наглядчыкамі і павольна разглядае паперы. Вязні стаяць без шапак, мокрыя — ідзе моцны дождж і дзьме паўночны халодны вецер.
Нарэшце зняволеных пачынаюць выклікаць па адным у цырульню. Турэмны цырульнік стрыжэ валасы на галаве і бараду машынкай, але зняволены для гэтага павінен укленчыць на калені. Тупая брытва драпае скуру, а за тытунь цырульнік пачынае галіць лепшай брытвай. Турэмны цырульнік — рэцыдывіст, які з 1918 года правёў на волі ўсяго некалькі месяцаў.
Пасля галення прыходзіць галоўны наглядчык і вядзе зняволеных у галоўны корпус. У калідоры дзяжурны дае каманду: «Распранайцеся да кашулі, здымайце абутак». Далей ідзе дэталёвы агляд. Мыла, ручнік і шчотку пакідаюць, астатняе кідаюць на падлогу. Тым часам у калідоры ўжо круціцца некалькі гіен — прывілеяваных вязняў, якія карыстаюцца рознымі выгодамі і ласкамі наглядчыкаў. Звычайна яны выконваюць ролю шпіёнаў. Гіены незаўважна забіраюць кінутыя прадметы. Часцей бяруць тытунь, бо тытунь, як і мыла, выконвае ў турме ролю абаротнай манеты.
На другім калідоры стаіць доўгі стол, за якім лекар ці фельчар меланхалічна задае стэрэатыпныя пытанні: «Здаровы?», «На што хворы?». Зрэшты, гэта не мае значэння, бо стан здароўя не ўплывае на рассяленне па камерах. Адбываецца лёгкі агляд, выдача турэмнай вопраткі і падзел па камерах. Старыя вязні ходзяць вакол навічкоў і задаюць пытанні: хто? за што? на колькі? ёсць тытунь?
Наглядчык на турэмным калідоры у Кракаве, 1934 год. Крыніца: Narodowe Archiwum Cyfrowe
Камеры і людзі ў іх
Першая камера вялікая: 12 ложкаў, 36 чалавек. Сядзяць розныя — пяцёра за забойства, шасцёра за крадзеж (трое з іх рэцыдывісты), дзевяць шпіёнаў, двое казнакрадаў, інтэлігентныя людзі, у тым ліку адзін настаўнік, іншыя за крадзеж дрэва ў лесе. У куце нерухома сядзіць вязень, які прыкідваецц глуханямым, каб не быць дапытаным і нічога не адказваць. У другім куце, закутаўшыся ў коўдру, прысеў, ледзьве дыхаючы (хворы, відаць), 85-гадовы стары — пакараны за падпал.
Гэта камера, кажуць, часовая — на двое-трое сутак, для назірання наглядчыкамі за вязнямі. А пазней усіх пераселяць у іншыя. За сталом некалькі чалавек далікатна лупяць запалкі.
Крама пры вязніцы стараецца прадаваць тоўстыя запалкі, каб менш іх было ў карабку. Вязні выкручваюцца — нейкім кантрабандным кішэнным нажом разразаюць адну запалку на дзве-тры, а пры спрыце — нават на чатыры часткі. Гэта вялікая эканомія для бюджэту зняволенага.
Другая камера — невялікая: на 12 чалавек і 6 ложкаў. Акно адчыненае, але ў яго б’е хваля смуроду: каналізацыя не ў парадку, а каналізацыйныя адтуліны выходзяць пад вокнамі.
Бялізну павінны мяняць па рэгламенце кожны тыдзень, фактычна — раз у два тыдні. У камерах сустракаюцца клапы, якіх арыштанты старанна хаваюць у бутэлькі, як жывыя доказы на выпадак праверкі.
Кожны атрымлівае мяшок з саломай, замест матрацу. Часта старыя, брудныя, у плямах, замест саломы — пыл.
Рэжым і ежа
У 5.30 раніцы пад'ём, усе ўстаюць. Камеру за камерай выводзяць на калідор, людзі выстройваюцца тварам да сцяны і па чарзе ідуць у прыбіральню. Пазней — мыццё, чыстка і прыбіранне камеры. Ложкі на дзень падымаюць і падвешваюць на крукі. Брудная і часта вільготная бялізна не можа прасушыцца і праветрыцца.
Пасля наглядчыкі выдаюць хлеб, 800 грам на дзень, даюць кубак кавы на сняданак. Пасля сняданку некаторыя людзі адпраўляюцца на працу: у майстэрні, на кухню, на гаспадарчыя і садовыя работы і г. д.
На працу выходзяць максімум 70-80 зняволеных з 400-500, астатнія сядзяць у камерах, бадзяюцца з кута ў кут, размаўляюць пра старыя, ужо вядомыя тэмы злачынстваў, крадзяжоў, сямейных спрэчак, турэмнай шкоды і надзеі…
З-за навічкоў у камеры пануе ажыўленне. Пытаюцца ў іх, што робіцца ў свеце, ці будзе амністыя. Хтосьці чуў, што рыхтуецца новы крымінальны кодэкс, хтосьці кажа пра новую канстытуцыю, хтосьці — што адменяць смяротнае пакаранне.
Многія паклаліся на зямлю, падперлі галаву рукамі, дрэмлюць або ўпадаюць у задуменнасць. А іншыя сабраліся каля акна, ганяючы вачыма вольныя хмары і дым — далёка, дзе шарэе горад. Калі вокны выходзяць на жаночы корпус, бліскучымі вачыма сочаць за праходзячымі арыштанткамі, брыдкасловяць, падаюць ім нейкія знакі.
У час паміж сняданкам і абедам кожная камера па чарзе выходзіць на свой асобны шпацыр. На гэта адводзіцца паўгадзіны. Ходзяць па рэгламенту, склаўшы рукі ззаду, на адлегласці два метры адзін ад аднаго. Размаўляць нельга.
Абед у 11.30. Даюць суп, ячменны або бульбяны, потым кашу. Ежа з нізкім утрыманнем солі — без смаку. У святочныя дні даюць порцыю самага нізкага гатунку мяса, часцей за ўсё вантробы.
А 13-й гадзіне некаторыя зноў ідуць на працу. Пасля вяртання зняволеных, якія працуюць, а 17-й гадзіне пачынаецца вячэра, звычайна даюць суп. У 18.00 вячэрняя пераклічка — дзяжурныя правяраюць колькасць зняволеных. Пасля малітвы ў 19.00 дзяжурны загадвае: «Спаць!»
Старыя зняволеныя, як гаспадары сітуацыі, кладуцца на ложкі, навічкам даводзіцца задавольвацца падлогай. Ляжаць дзе заўгодна, хоць пад ложкамі, хоць у куце… каля вядра. З паварушаных пасцеляў уздымаецца шэры густы пыл, цяжка дыхаць, хтосці задыхаецца. Наглядчык з калідора выключае святло ў камеры, раве: «Цішэй, спаць!» Але ледзь ён адыходзіць, пачынаецца гоман размоў, аповедаў, нават сваркі і бойкі.
Нечакана зноў загараецца святло, зноў загад: «Спаць!». Зноў цемра і некалькі хвілін цішыні, але неўзабаве адзін пачынае шэптам аповед — пра аблавы, пошук шпіёнаў, нехта закурвае, хоць курыць ужо нельга. Размовы сціхаюць, большасць засынае, чуецца храп, стогны і мармытанне. Паветра становіцца ўсё цяжэйшым, як нейкая густая, сапраўдная вадкасць, яно нясецца да акна, дзе расчынена маленькая фортка. Няма адпаведнай вентыляцыі. На сон даецца дзесяць гадзін.
Жаночы аддзел і дзеці
У асобных будынках, збоку, ёсць аддзел для жанчын. Тут размешчаны турэмны шпіталь і памяшканне для асуджаных на смерць.
Жанчын адносна мала, у асноўным толькі прастытуткі, некалькі служачых, пакараных за крадзеж, дзве нелегальныя акушэркі, затрыманыя за незаконныя дзеянні, і забойца ўласнага дзіцяці, плоду свабоднага кахання.
Пачынаю з ёй размаўляць, яна ахвотна расказвае пра перажытае. Гісторыя старая, як свет. У дзяцінстве страціла бацькоў, пайшла на службу, закахалася ў рабочага, ён абяцаў ажаніцца, але яго забралі ў армію. Як зацяжарыла, са службы выгналі, бадзялася з кута ў кут. Дзіця нарадзілася ў бальніцы. Калі выйшла з бальніцы, нідзе не хацелі браць на працу, а падзецца не было куды. Яна недаядала, галадала, ежы было ўсё менш, дзіця сохла і ўсё роўна памерла б. Таму, калі настала «ліхая часіна», яна яго задушыла.
Самае сумнае відовішча ў гэтым пекле — немаўляты, якія адбываюць пакаранне разам з роднымі. Ёсць і народжаныя ў турме. У адной камеры з натоўпам жанчын, у духаце, мітусні, сярод істэрычнага віску і жартаў прастытутак хаваецца… маладое пакаленне, новыя грамадзяне краіны.
Гігіенічныя ўмовы жахлівыя. Нямытыя пялёнкі сохнуць на кратах ложка, смурод жудасны. Дзіця дыхае паветрам толькі падчас паўгадзіннай прагулкі маці, а на кармленне зняволеная атрымлівае паўлітра малака ў дзень.
Страх бярэ глядзець на гэтых нявінных ахвяр. Малыя, худыя, бледныя, рахітычныя. Міжволі ўзнікае пытанне: а дзе сацыяльная дапамога? дзе прытулкі? інтэрнаты? Навошта ў нашай краіне з заходняй культурай існуюць школы, дзе рыхтуюць прафесійных гігіеністаў, педагогаў і фрылансераў?! Ці тыя «метады» замежных прафесараў, дактароў і псіхолагаў прызначаныя толькі для эліты грамадства?
Вязні на імшы ў турэмнай капліцы. Турма ў Калішы. 1927-1928 гады. Крыніца: Narodowe Archiwum Cyfrowe
Святое слова і пакуты
Спытайце любога вязня, чаго ён хоча, і ён адкажа без ваганняў. «Свабоды». Свабода — святое слова для вязня. Вязень клянецца свабодай («як я хачу на волю»), і кожны крок у турме, кожны ўказ накіраваны на тое, каб утаймаваць гэтую свабоду, каб знішчыць яго індывідуальнае жыццё.
У душах вязняў кіпіць вулкан жаданняў, страсцей, індывідуальнага жыцця, успамінаў і жыццёвых звычак. Ці, забіраючы ў іх свабоду, даюць ім узамен нешта, што супакоіла б іх, навучыла выпраўляць крывыя сцежкі іх жыццёвага шляху?
Мала, вельмі мала. Рэлігійнае суцяшэнне абмяжоўваецца заклікам з амбону да пакаяння! Ні адзін святар, прызначаны ў турму, не ведае псіхалогіі гэтых так званых «ізгояў грамадства». І не дзіўна, бо нядаўна ён, магчыма, кіраваў таварыствамі пры касцёле «Дзеці Марыі» або «Св. Рыты».
Так, яны прамаўляюць з амбонаў і зноў заклікаюць да пакаяння, пакутаў і абяцанняў выпраўлення… Але ж кожная хвіліна ў турме — гэта тая «матэрыяльная» пакута за грэх. Ды, урэшце, за мурамі турмы адбываецца пастаяннае «адкупленне» — за кожнае злачыннае дзеянне, учыненае часам упершыню, часта ў стане алкагольнага ап’янення, у гневе, у афекце, горычы або галечы — за дзеянне, якое часта з’яўляецца вынікам бацькоўскага выхавання, ненармальнага стану, адхіленняў.
А другая пакута, у сто разоў больш жорсткая, чакае вязня, калі перад ім расчыняцца турэмныя краты і выведуць яго на волю.
Паліцэйская картатэка з адпаведнай пазнакай «маральнасці» пакіне выразны след пакуты на ўсё жыццё вязня, будзе пераследаваць яго дзяцей, магчыма, і ўнукаў.
Але святары толькі заклікаюць да пакутаў, нават не думаючы, што тут, на зямлі, жыццё можа даць вязню трохі бляску і задавальнення.
Аднойчы ў турме з’явіўся святар, які адважыўся сказаць іншыя словы, расчуліў і захапіў прысутных. «Браты, — сказаў ён, — я сам некалі быў вязнем, ведаю вашае жыццё і вашыя пакуты. Але памятайце, што толькі часова ваша мука доўжыцца, вы часова выгнаныя з грамадства, вы зноў будзеце на волі, і кожны з вас, калі пажадае, можа зноў быць сумленным грамадзянінам. Я здзіўлены, што вашае начальства не моліцца з вамі. Я паспрабую зрабіць, каб яны прыйшлі сюды да вас. Я забяспечу вас кнігамі для чытання, буду казаць вам лекцыі, навуку, забавы, каб сфармаваць вашыя душы і сэрцы».
На гэтыя словы пачулася ўсеагульнае ўсхліпванне, але, на жаль, пропаведзь была першай і апошняй, святар сюды больш не вярнуўся.
Няма ні лекцый для зняволеных, ні курсаў для непісьменных. У карпусах турмы ёсць толькі будынак з надпісам «школа», гэты будынак не выконвае ніякай задачы. Няма ніякіх забаваў, каб вывесці душы зняволеных з кола іх цёмных думак і злачынных планаў. Сюды ніколі не прыяджаў нейкі тэатр, ані следу няма на кіно. Ёсць толькі перасоўная бібліятэка Міністэрства юстыцыі, якая штоквартальна дасылае на два тыдні паўсотні кніг.
Нейкі настаўнік, які адбываў пакаранне ў агульнай камеры, падбадзёраны просьбамі таварышаў па нядолі, вечарам пасля 19 гадзін пачаў расказваць гісторыю Польшчы. Ён гаварыў ціхім голасам, і вязні яго ўважліва слухалі. На працягу некалькіх вечароў ён распавёў ім усю гісторыю Рэчы Паспалітай і пачаў казаць змест літаратурных шэдэўраў. Ён стаў душой вязніцы, вакол яго сабраліся дваццаць пяць чалавек, якія жылі ў той камеры.
На жаль, турэмнае начальства парушыла гэтую гармонію, перавёўшы настаўніка ў іншую камеру.
Вязні перад брамай баранавіцкай турмы. Нямецкі здымак 1941 года. Крыніца: 1871.by
Прывезлі шпіёнаў
Чарада доўгіх шэрых зімовых дзён перарывае сенсацыя. Прывезлі шпіёнаў! Турма наэлектрызаваная, бо ўсіх судзіць Надзвычайны суд.
Сямёра зняволеных змешчаныя разам у агульную камеру, пад пільнай аховай, не маюць зносін з іншымі зняволенымі. Па турме ходзяць чуткі, што «абвінавачанне ім ужо ўручана», даюцца суткі на ўсе заявы і просьбы. Вызначаная дата пасяджэння.
Гляджу абвінаваўчы акт. Сувязь з суседняй краінай. Шпіёнства. Яны перайшлі мяжу, каб наведаць сваіх родных на тым баку, трапілі ў рукі савецкіх спецслужбаў. Там ім паставілі ультыматум: альбо іх выкідаюць назад у Польшчу, альбо яны расказваюць неабходную інфармацыю, каб застацца з сем’ямі.
Яны даюць сябе спакусіць. Займаліся шпіянажам, даносілі аб стане дарог, мастоў, чыгунак і траншэй. Плацілі кепска, па 20-25 злотых.
Ва ўсіх камерах вязні гавораць толькі пра «смертнікаў», некаторыя варожаць, выказваючы меркаванне, што ўсіх семярых не павесяць.
Гляджу падсудным у вочы — нібыта спакойныя, але ўсё ж у іх тояцца страх і ціхае пытанне: «А ці нас усё ж павесяць?» Самаму старэйшаму — 38 гадоў, астатнім — ад 23 да 30. Яны просяць выслаць дэпешу вядомаму адвакату ў надзеі, што той зоймецца іх абаронай і вырве з кіпцюроў смерці. Іншыя просяць выклікаць сведкаў сваёй былой лаяльнасці. Гэтыя просьбы не дапамагаюць, бо адваката прызначыла дзяржава.
Рашэнне суда і развітанне з роднымі
Набліжаецца дзень суда. Сярод вязняў узмацняецца нездаровы настрой — нервовасць. Падсудных павезлі на суд, неўзабаве прыляцела вестка: усіх прысудзілі да смерці. Але іскрынка надзеі ўсё ж ёсць: «Можа, памілуе пан прэзідэнт — можа, хоць каго памілуе».
Адправілі запыт у Варшаву. Тым часам турэмнае начальства аддае загад пабудаваць шыбеніцу. Вязні, якія працуюць у турэмных майстэрнях, катэгарычна адмаўляюцца супрацоўнічаць. Будоўлю пачынаюць самі наглядчыкі. Турэмныя кузні не хочуць вырабляць патрэбныя крукі, не хочуць іх вырабляць чыгуначныя майстэрні, іх трэба замаўляць у горадзе.
Асуджаныя знаходзяцца ў камеры побач з жаночай турмой і шпіталем. Яны выкурваюць цыгарэту за цыгарэтай, нават калі робяць выгляд, што цалкам спакойныя і гатовыя да горшага. Ім дазволілі развітацца з сем’ямі, якія сабраліся ля брамы турмы пасля абвяшчэння прысуду. Падводзяць родных пад краты, а з другога боку стаяць асуджаныя. Неўзабаве ўздымаецца моцны лямант, плач жанчын і дзяцей, узнікае хаос. Наглядчыкі сцішаюць шум і пагражаюць, што, калі не будзе спакою, выведуць асуджаных.
Падыходжу бліжэй, каб пачуць размовы. «Ты пасля прыйдзеш і забярэш мае боты і пінжак». «Ну, а як ты будзеш?» «Мне яны не патрэбныя, могуць нават забіць і пахаваць голым». Другі: «Не чакай доўга, а выходзь замуж». «Хто возьме мяне з дзецьмі?» «Маладая ты, прыгожая, маеш зямельку, карову, бяры прымака да сябе». «Каровы ў мяне ўжо няма, прадала на адваката». «Шкада, малака ў дзяцей не будзе, і адвакат усё роўна не дапамог». Другі да сястры: «Ты, Ганька, не лётай за хлопцамі, выходзь замуж за Дарафея, хоць сівы, але гаспадарлівы, сумленны». «Я не хачу Дарафея, на чорта мне стары дзед!» «Калі пойдзеш па руках, маці будзе пацеха: сын на шыбеніцы, дачка — апошняя…». І г. д.
Наглядчыкі даюць знак спыніць размову. Зноў усхліпы, галашэнне, крыкі. Яны прыціскаюцца адзін да аднаго праз краты, прыкладваюцца да кратаў вуснамі, а на вуснах застаецца чырвоная паласа ад жалеза.
Наглядчыкі выводзяць асуджаных, тыя пасіўна сыходзяць, азіраюцца, шлюць апошняе прывітанне сям’і. За турэмнай брамай стаіць купка людзей, якія плачуць і наракаюць, узаемна суцяшаюць і ратуюць адзін аднаго.
Апошнія вечар і ноч
Вячэру зняволеным прынеслі ў камеры, есці ніхто не хоча, толькі нервова кураць! Паціху супакойваюцца, пачынаюць размаўляць. Усе ў ілюзіях, што нейкага аднаго памілуюць, хутчэй за ўсё — малодшага Борыса.
Яны разважаюць пра тое, калі прысуд будзе выкананы, як пройдуць 24 гадзіны — раніцай ці вечарам. А потым размова пра тое, што іх чакае, пра замагільнае жыццё, ці ёсць рай і пекла, як кажа поп, і ці бессмяротная душа чалавека.
Найбольш нервова ўзбуджаны Борыс выступае ў ролі філосафа і героя. «Глупства, — кажа ён. — Калі б было пекла і рай, быў бы Бог, а калі б быў Бог, не было б бедных і багатых. Я аддаю перавагу раю на зямлі, чым невядомасці на небе, бо абяцанкі, што цацанкі, а дурню радасць. А між тым гнію тут у галечы, пакутую да крыві, пяць душ на паўгектары зямлі, працаваць ад світання да ночы — тут пекла, тут чысцец. Затое паедуць у рай тыя, з вялікімі жыватамі. У бедных раю няма ні тут, ні там. Усё байда».
Нягледзячы на такія рамовы, усе, акрамя Борыса, вырашылі прыняць прычасце. «А вось ведаеце, што цікава, — сказаў Борыс, — ці адразу прыйдзе смерць, ці ёсць цялесныя мукі? Я паспрабую, віна мая і так самая вялікая, калі памру — дык будзе найлепей. Я павешуся на поясе, калі страчу прытомнасць, здыміце пятлю».
Узялі рэмень, надзелі на шыю, зачапілі за кручок, на які ложак чапляецца на суткі. Ён павесіўся і адразу страціў прытомнасць. Знялі з пятлі, як нябожчыка. Той, хто ведаў штучнае дыханне, прывёў яго ў прытомнасць. Калі ачуняў, кажа: «Казка, нічога страшнага, адразу траціш прытомнасць і нічога не ведаеш. Шкада, што вярнуўся».
Але наглядчык пагрукаў ключамі ў дзверы і загадаў спаць.
Апошняя ноч, апошні вымушаны сон. Яны ляжалі, але не маглі заснуць. Ужо задрамалі, як Борыс зноў спытаў: «Слухай, не ўсе мы памром, некага памілуюць, няхай тыя, што памруць, пададуць знак жывому, як там на тым свеце». «Згода! Ну, але калі нас шасцёра памрэ і прыйдзем да цябе, то і ты са страху да нас пойдзеш! І калі мы ўсе памром, дык дамо знаць старшыні суда, як выглядае пекла». Усе пырснулі смехам.
Яны павольна засынаюць, нехта яшчэ нешта скажа ў сне, другі застогне, а потым зноў змаўкае.
На двары шэрая лістападаўская ноч. Завые вецер, недзе далёка забрэша сабака, па небе плывуць хмары. Толькі гараць турэмныя майстэрні, паціху рыхтуюць драўляны матэрыял для трунаў. Для сямі трунаў. Для людзей яшчэ жывых, маладых, цёплых, для людзей, ашуканых працай агітатараў, для людзей, спакушаных прагнасцю ўбогага золата.
А асуджаным сніліся нізкія хаткі, узараная зямля, маці, сям’я, дзеці і свабода.
Пакаранне
На званок абудзіліся яны, на апошні цяжкі дзень свойго жыцця. Снеданне амаль не елі, у двары ўжо стаяла паліцыя «напагатове». Шпацыр зняволеным адменены. Памыліся, паселі вакол адзін аднаго і змоўклі. Панаваў гнятлівы настрой. Нават дзёрзкі Борыс змоўк.
А 10.30 прыехаў пракурор, праваслаўны святар і кіраўніцтва турмы. Яны зайшлі ў камеру асуджаных. Пракурор нервовым, крыху дрыготкім голасам абвясціў, што прэзідэнт адмовіўся іх памілаваць, зачытаў прысуд і хутка сышоў.
Поп прыступіў да споведзі, ціхім голасам, неяк недарэчна выказваючы сваё суцяшэнне і надзею на Бога. Адзін Борыс адмовіўся ад споведзі і прычасця. «Я нікога не забіваў, я абяцаў бальшавікам, таму што яны ціснулі на мяне, але я ўрэшце нічога не зрабіў. Я не вінаваты».
Потым пачалася экзекуцыя. Вакол шыбеніцы ў двары сабралася турэмнае і судовае начальства, поп, паліцэйскі аддзел, наглядчыкі і кат з памагатымі. Кат Мацееўскі (знакаміты ў міжваеннай Польшчы кат, які выконваў большасць прысудаў) быў заняты ў іншым месцы, тут выконвалі яго абавязкі ягоныя вучні.
Вольныя прасторы вакол турмы былі перапоўненыя натоўпамі людзей. Яны сабраліся з самай раніцы з горада і ваколіц, ішлі, як дзікія зграі крыважэрных шакалаў, якія адчуваюць у паветры водар крыві. Залазілі на навакольныя дрэвы і тэлеграфныя слупы, на дахі блізкіх дамоў і вагонаў. Штурхаліся не толькі мужчыны, але, жах з жахаў, нават жанчыны.
Шыбеніцу відаць здалёк, бо яна вышынёй 4 метры. Як арэлі, з дзвюма петлямі на двух моцных круках. Да яе вядзе лесвіца і масток, платформа падзелена на дзве часткі. Адна частка рухомая, падціснутая калом, на другой — нерухомай — стаіць кат. На рухомай частцы стаіць асуджаны, кат насоўвае яму на шыю пятлю, потым наглядчык адкідвае палку.
Пазней мне расказвалі, што былі выпадкі, калі асуджаны, падаючы, са злосці біў ката нагамі ў жывот. Асуджаны губляе апору пад нагамі і завісае ў паветры.
Першым быў пакараны смерцю Борыс, ён да канца іграў ролю героя, прасіў не завязваць яму вочы. Калі лез на шыбеніцу, глядзеў на сонца, але сонца не было. Ён апошні раз удыхнуў і шчымліва сустрэўся вачыма з катам. Апошні адмовіўся прыводзіць у выкананне прысуд і катэгарычна запатрабаваў, каб асуджанаму завязалі вочы. Загад выкананы. Кат накінуў вяроўку, даў знак памочніку, той прыбраў калок, памост захістаўся, Борыс завіс у паветры. Ногі яго хісталіся, нібы ён рабіў некалькі крокаў, цела працялі сутаргі, пачалася агонія. Калі цела супакоілася, яго знялі з вяроўкі, доктар праверыў пульс і канстатаваў смерць. Цела адвезлі на склад, дзе знаходзіліся труны.
Пакаранне смерцю ў міжваеннай Польшчы.
Пачалася далейшая экзекуцыя, але цяпер вешалі адразу па два чалавекі. Асуджаныя выходзілі басанож у адной кашулі, усю вопратку пакідалі для сваіх сем’яў. Адзін прынёс мяшок з хлебам і салам. Разам з целам паклалі гэта ў труну.
Як у турэмных майстэрнях не хацелі будаваць шыбеніцу, так спакойна рабілі труны: над імі працавалі ўсю ноч. Яны былі зробленыя з найлепшага матэрыялу, абабітыя чыстай габлёўкаю, уважаючы, як апошнюю паслугу.
Пасля абеду сем трунаў, накрытых капамі, вывезлі на грузавым аўтамабілі. На могілках іх не хавалі, брацкая магіла на пустым полі прыняла пакараных. Справядлівасць рэалізаваная.
«Нядобры закон у белага чалавека, — сказаў бы індзеец, — двое вешаюць трэцяга».
Заўвага перакладчыка
Аўтар рэпартажу Мікалай Міронавіч, капітан запасу, які адбываў зняволенне ў Баранавічах за ўдзел у дуэлі, хутчэй за ўсё апісаў смяротнае пакаранне, якое адбылося 27 лістапада 1931 года ў Баранавічах.
Як пісалі мясовыя газеты, «25 і 26 лістапада ў Баранавічах Надзвычайны суд разглядаў справу шайкі шпіёнаў, якая была ліквідавана службай бяспекі ў гэтым месяцы і якая дзейнічала ў Стаўбцоўскім, Нясвіжскім і Баранавіцкім паветах. Пасля разгляду справы трыбунал вынес прысуд 7 шпіёнам: пакараць Нічыпара Цвірку, Мітрафана Казея, Яна Борыса, Мікалая Тараковіча, Анатоля Каціцкага, Яна Сараковіка і Аляксандра Скачко да смяротнага пакарання праз павешанне».
Згодна са следствам, яны «прадалі ў CCCР планы чыгуначных станцый Баранавіч, Слоніма, Стаўбцоў, Гарадзеі, Пагарэльцаў і іншыя дадзеныя. Выйшлі на іх тады, калі яны самі прапанавалі польскай выведцы свае паслугі, абяцаючы прадаць савецкія звесткі. Аднак выявілася, што іх дакументы былі фальшывыя і сфабрыкаваныя савецкай разведкай. Прыпёртыя да сцяны, асуджаныя ва ўсім прызналіся. Усе яны — жанатыя».
Мірановіч, відаць, памыліўся ў артыкуле, назваўшчы Борыса атэістам, бо адмовіўся ад споведзі Нічыпар Цвірка. Згодна мясцовых газет, «першым пакаралі Борыса, які ўвесь час да канца шчыра маліўся. Усе асуджаныя таксама мелі магчымасць спавядацца, акрамя Цвіркі, які адмовіўся размаўляць са святаром. Паводзілі сябе асуджаныя агулам спакойна. Апошнім, ужо самотным, быў пакараны Казей, чыгуначнік з Баранавіч. Акт аб пакаранні быў падпісаны а 14-й гадзіне. А 15-й гадзіне пакараных пахавалі».
