Frahmient piačatki, jakaja prypisvajecca Mindoŭhu pad 1255 hodam, z vyjavaj karala na stalcy. Fota: Wikimedia Commons
Uźniknieńnie Vialikaha Kniastva Litoŭskaha — adna ź ciomnych staronak biełaruskaj historyi. Nie isnuje nivodnaha dakumienta, jaki b śviedčyŭ pra zavajavańnie litoŭcami Połackaha kniastva ci inšych słavianskich kniastvaŭ. Nieviadomyja i dakumienty pra mirny charaktar abjadnańnia. Tamu niemahčyma znajści adkazu na pytańnie, jak uźnikła Vialikaje Kniastva Litoŭskaje.
Na dumku rasijskaha vučonaha Andreja Dvarničenki, heta byŭ sajuz «litovskoho voždiestva i drievnierusskich horodov-hosudarstv».
Mikoła Jermałovič kazaŭ, što Navahradak padparadkavaŭ Litvu i ź jaje dapamohaju zavajavaŭ inšyja ziemli, na jakich było stvorana Vialikaje Kniastva Litoŭskaje.
Svaja teoryja — «histaryčnaha vykliku» — u prafiesara Alesia Kraŭceviča. Adpaviedna joj, va ŭmovach napadu z paŭnočnaha zachadu kryžakoŭ, a z poŭdnia — manhoła-tataraŭ u Paniamońni ŭźnik histaryčny vyklik na takuju dziaržavu, jakaja z samaha pačatku była bietničnaj.
Što nie tak u teoryjach utvareńnia Vialikaha Kniastva Litoŭskaha
Na pohlad Łatyšonka, tezis Dvarničenki zusim nie aryhinalny. Padobnym čynam heta ŭjaŭlajuć i biełaruskija historyki. A raźmiaščeńnie Litvy, jakoje pakazaŭ Jermałovič, na pohlad vučonaha, niesapraŭdnaje: «Jon ličyŭ, što tam, dzie jość taponimy Litva, i była Litva. Ale takija taponimy zvyčajna ŭźnikajuć pa-za etničnaj terytoryjaj».
Miežy staražytnaj Litvy pavodle Mikoły Jermałoviča. Fota: Wikimedia Commons
Na pohlad prafiesara Łatyšonka, staražytnaja terytoryja raśsialeńnia litoŭcaŭ u cełym supadaje z sučasnaj. A staražytnyja litoŭcy zmahli zavałodać značnaj častkaj terytoryi Rusi dziakujučy svaim vialikim družynam.
«Staražytnyja litoŭcy znachodzilisia na inšym etapie raźvićcia. U ich byli vialikija družyny ŭ paraŭnańni z kniastvami Rusi, dzie byli prafiesijnyja nievialikija družyny», — adznačaje Łatyšonak.
Kali havaryć pra charaktar Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, to historyk pahadžajecca z pohladam Alesia Kraŭceviča na toje, što hetaja dziaržava była bietničnaj. Ale stavić pad sumnieńnie isnavańnie vyklikaŭ z boku kryžakoŭ i manhoła-tataraŭ.
«Kryžaki ničoha da Rusi nie mieli. Jany atakavali vyklučna tyja harady, jakija naležali Litvie: siaredniaviečny Horadzień i, časam, Navahradak. Tolki ŭ časy Hrunvaldskaj bitvy byŭ atakavany Vaŭkavysk, jaki na toj čas uvachodziŭ u Vialikaje Kniastva Litoŭskaje. Pakul hety horad byŭ u składzie Halicka-Vałynskaj Rusi, to tut nijakich napadaŭ nie było. Jak i nie było na Padlaššy. Kryžaki nijakaj varožaści da Halicka-Vałynskaha kniastva nie mieli».
Što datyčyć tataraŭ, to, na dumku prafiesara, jany byli «pratektaram paŭdniovaj Rusi, jakaja dziakujučy hetamu mahła pieratryvać ahresiju Polščy i Vienhryi».
Łatyšonak adznačaje, što historyja vyhladała inakš, jak pryvykli jaje traktavać.
«Byli stvorany stereatypy, što nam, maŭlaŭ, pahražali tatary i kryžaki. Ale jakraz jany nam zusim nie pahražali. Z kryžakami handal išoŭ u poŭnuju siłu pa Buhu i pa Viśle. Tatary pieršymi adkryli hłabalnuju haspadarku ad Kitaja až da Kafy ŭ Krymu. A adtul šlach vioŭ praź Lvoŭ i dalej Buham da Visły i kryžackich partoŭ u jaje vuści. Tut nie było nijakaj niebiaśpieki».
Prafiesar ličyć, što kali Litva pahražała Halicka-Vałynskamu kniastvu, to tady jany klikali tataraŭ, jakija «navodzili paradak».
Dzie była miaža pamiž bałtami i słavianami
Łatyšonak adznačaje, što ŭ časy Połackaha kniastva, pavodle litoŭskich chronik, «ruski bierah — heta levy bierah Vialli. Heta cełaja Vilnia. I nazva horada ad biełaruskaj nazvy raki. I litoŭcy sami pišuć, jak jany pierastupili Viallu i ŭvajšli ŭ Ruś, zvajavanuju tatarami, i pajšli budavać harady».
Jak utvaryłasia Vialikaje Kniastva Litoŭskaje
Jak zhadvaje Łatyšonak, u časy stvareńnia Vialikaha Kniastva Litoŭskaha Ruś była fieadalnaj krainaj, a dla litoŭcaŭ vialikaje značeńnie mieła vajskovaja demakratyja. U ich była vialikaja kolkaść vajskovych družyn i dobra raźvitaja vajskovaja sprava. Jany prydumali novy typ ščyta i novy šałom.
Žalezny voŭk ź lehiendy pra son Hiedymina staŭ simvałam Vilni. Fota: «Naša Niva»
«Jany byli vielmi dobra arhanizavanyja militarna i padrychtavanyja technična. Sulica litoŭskaja była takaja dobraja, što vialiki mahistr Ordena Ulrych fon Junhinhien pad Hrunvaldam zmahaŭsia sulicaj, a nie dzidaj», — adznačaje prafiesar.
Na pohlad Łatyšonka, litoŭcy ŭvajšli ŭ pieryjad ekspansii. I dastatkova militarnych faktaraŭ, kab kazać, što jany vystupili z armijaj novaha ŭzoru. Z-za taho, što litoŭcy byli lepšymi ŭ vajskovaj spravie, ich zaprašali na kniažackija pasady. Tym bolš što ŭ tyja časy dastatkova było pryniać chryścijanstva, kab ličycca svaim. Dla taho času, padkreślivaje vučony, pra nacyjanalnaść nielha jašče havaryć.
Ale nielha havaryć i pra adsutnaść militarnaha presinhu z boku litoŭcaŭ, ličyć Łatyšonak, navat zvažajučy na adsutnaść paviedamleńniaŭ pra zachop i spaleńnie haradoŭ.
«U nas časta kažuć, što jany nie rabavali nas, a tolki išli dalej na ŭschod rabavać. Nu dyk nie rabavali tamu, što heta ŭžo była ich terytoryja. A našy nie pieraškadžali. Zatoje tyja, z uschodu, atakavali našych. Tak što my i tak płacili za tyja nabiehi litoŭcaŭ na ŭschod Rusi», — zaŭvažaje prafiesar.
Łatyšonak adznačaje, što novaja dziaržava budavałasia vielmi pavolna. Mifam historyk ličyć i terytoryju, jakuju ciapier paznačajuć na kartach jak terytoryju Vialikaha Kniastva Litoŭskaha ŭ časy kniažańnia Hiedymina:
«Kali pačytać letapisy z epochi, to ŭsio heta mify pra takija rannija zavajovy, nie havoračy pra Kijeŭ. Niama nijakich dokazaŭ taho, što pry Hiedyminie ahramadnyja terytoryi naležali Vialikamu Kniastvu Litoŭskamu».
Vieža Hiedymina ŭ Vilni. Fota: «Naša Niva»
Čamu litoŭcy prymali chryścijanstva
Na dumku Łatyšonka, pryniaćcie chryścijanstva litoŭcami mieła praktyčny aśpiekt. «Paśla zavajovy dumajecca, jak nam utrymacca. I najlepš dałučycca da bolšaści, bo ŭ takim vypadku stanovišsia ŭ niejkaj stupieni svaim»,
— ličyć historyk i padkreślivaje, što ŭ tyja časy relihija była nadzvyčaj važnym aśpiektam, i pryvodzić u jakaści prykładu historyju staražytnych hiermancaŭ, jakija, zavajoŭvajučy paślarymskija krainy, zaŭsiody prymali chryścijanstva, jakoje było miascovaj relihijaj.
«Pryniaćcie chryścijanstva litoŭcami ni ab čym inšym nie śviedčyć, jak pra palityčny rozum tych vaładaroŭ, jakija prymali chryščeńnie ŭ haradach Biełarusi», — adznačaje prafiesar.
Čamu Navahradak u staražytnaści byŭ bahatym
Jak pisała archieołah Fryda Hurevič, jakaja ŭ saviecki čas na praciahu 20 hadoŭ pravodziła raskopki ŭ Navahradku, hety horad zahadkavy. Navahradak byŭ vielmi technałahična raźvity. U XII stahodździ ŭ Navahradku stajali dvuchpaviarchovyja damy, u jakich vokny byli zašklonyja. U toj čas jak u Maskvie navat u XVII stahodździ ŭ pałacach dla hetaha vykarystoŭvałasia śluda. U Navahradku 900 hadoŭ tamu isnavaŭ ceły kvartał juvieliraŭ.
Navahradski zamak. Rekanstrukcyja V. Staščaniuka. Fota: Wikimedia Commons
Łatyšonak ličyć, što pryčyna značnaha bahaćcia Navahradka ŭ tym, što jon žyŭ z handlu rabami.
«Nie było ŭ słavian inšaj mahčymaści razbahacieć, jak na rabach. Nie było inšaha tavaru, jaki moh by takoje bahaćcie stvaryć u Navahradku. Niama inšych mahčymaściaŭ, kab takoje bahaćcie ŭźnikła na miescy. Ni na zbožžy, ni na draŭninie takoje bahaćcie nie rasło. Navahradak byŭ bujnym rynkam handlu rabami», — prapanoŭvaje hipotezu Aleh Łatyšonak.
Historyk adznačaje, što i Polskaja, i Staražytnaruskaja dziaržavy vyraśli na hetym:
«U ich nie było čaho inšaha pastavić u hetak zvany cyvilizavany śviet — musulmanskija krainy, jakija ŭ tyja časy byli namnoha bahaciejšymi.
Kali havaryć pra krynicu hetaha handlu, to, na dumku prafiesara, śpiarša heta byli litoŭcy. Nabiehi na ich ziemli arhanizoŭvali kijeŭskija kniazi. Heta nie było pad siłu miascovym kniaziam, bo patrabavała značnych sił u arhanizacyi pachodu. Takuju siłu mieŭ vialiki kniaź.
Kali ž upaŭ aŭtarytet Kijeva i vialikaha kniazia i pačalisia nabiehi litoŭcaŭ, to žychary Navahradka pačali handlavać rabami z Rusi. Tamu jany ŭ hety čas padtrymlivali litoŭskich pravadyroŭ.
Horadnia — litoŭski horad
Łatyšonak zaŭvažaje: «Ciažka kazać, što Navahradak varočaŭ usim, bo ŭ vyniku vajny ź Litvoj zapanavała Uładzimira-Vałynskaje kniastva, u tym liku nad Vaŭkavyskam i Słonimam. Tamu adbyŭsia padzieł. Hetyja harady zastalisia ŭ Halicka-Vałynskaj Rusi, a Navahradak i Horadnia — u Rusi Litoŭskaj.
Tady i pačałasia kałanizacyja bałtami Horadni, jakaja nabyła charaktar litoŭskaha horada. Varta pra heta pamiatać. Jašče ŭ XVI stahodździ ŭ Horadni byli burmistr litoŭski i burmistr ruski. Tak Horadnia ź ćviardyni Rusi stała ćviardyniaj Litvy, pierš za ŭsio suprać kryžakoŭ».
Sama ž staražytnaja Horadnia, na dumku prafiesara, — prajekt staražytnaha Kijeva.
«Pabudavać Horadniu takoj, jakoj jana była, niemahčyma siłami tubylcaŭ. Heta prajekt Kijeva, jaki pryznačyŭ ahramadnyja hrošy, kab za karotki čas pabudavać horad, čyje pabudovy nie sastupali ničym połackim. Horad znachodziŭsia na miažy ruskaha i bałckaha śvietu. Tamu dla mianie heta farpost Rusi, kiravany z Kijeva. Kali ž jon pierajšoŭ u ruki Litvy, to staŭ jaje farpostam», — kaža jon.
Praciah hutarak z prafiesaram Łatyšonkam čytajcie na nastupnych vychadnych.
Čytajcie jašče:
Chto schavaŭ historyju Połackaj dziaržavy
Łatyšonak: Uładnym kołam i apazicyi nie chapiła rozumu abjadnacca
