Hanarovuju premiju Siarhiej Abłamiejka atrymaŭ za knihu «Nieviadomy Miensk. Historyja źniknieńnia. Kniha pieršaja».
«Architektura — heta nie tolki forma arhanizacyi prastory, a materyjalnaje vyjaŭleńnie, śviedčańnie cyvilizacyjnaj prynaležnaści naroda da toj ci inšaj kultury. Našy staryja centry haradoŭ śviedčyli pra historyju i prynaležnaść da zachodniaj cyvilizacyi, — kaža Siarhiej Abłamiejka.
— Z samych rańnich časoŭ nacyjanalna-palityčnaha ruchu, z 1917 hoda, palityka, prapahanda, publicystyka BNR vyznačalisia krajnim histaryzmam. Stary Minsk byŭ adnym z punktaŭ hetaj prapahandy. Jašče ŭ 1919 hodzie była ideja, što Zamčyšča pavinna być siadzibaj urada i sojma BNR jak važnaja častka nacyjanalnaha ruchu.
U 1920-ja vakoł Staroha Minska była peŭnaja ideałahičnaja baraćba. Biełarusy tut išli razam ź inšymi narodami, centralnajeŭrapiejskimi, i da pačatku XX stahodździa sprava restaŭracyi starych centraŭ haradoŭ užo była vielmi papularnaj.
Zdarovyja, u kulturnym płanie, narody, zachoŭvajuć histaryčnyja centry haradoŭ. Niekatoryja dahetul ich adnaŭlajuć. Naprykład, jak u Drezdenie.
Kali b heta ŭsio zachavali i, jak chacieli dziejačy Inbiełkulta, — adrestaŭravali, — ja ŭpeŭnieny, što naš narod byŭ by bolš prasunuty ŭ samaśviadomaści. Taksama mnohija palityčnyja padziei ŭ druhoj pałovie XX stahodździa nie adbylisia b, u tym liku ŭ 1990-ch. Mahčyma, hałasavańni ŭ 1994-m i 1996-m byli b z zusim inšym vynikam.
U cełym naša kultura dychaje siońnia na adno lohkaje. Druhoje naša lohkaje, jakoha niama, vyjaŭlajecca ŭ materyjalnych simvałach našaj cyvilizacyjnaj prynaležnaści», — kaža Siarhiej Abłamiejka.
Fota: «Radyjo Svaboda»
«NN»: Što z razburanaha ŭ Starym Minsku varta było b adbudavać najpierš?
SA: Kali vy havorycie Stary Minsk, to tut treba dobra raździalać, što my majem na ŭvazie pad histaryčnym Minskam.
Siońnia — heta Vierchni horad i jaho vakolicy. Tam zastałosia niekalki dziasiatkaŭ starych damoŭ, jakija častkova adremantavanyja i, treba pryznać, vielmi drenna adrestaŭravanyja. Ale dla Minska situacyja bolš śpiecyfičnaja, bo tam byŭ histaryčny rajon, jaki nazyvaŭsia Stary horad — heta i jość histaryčny centr, jon starejšy za Vierchni horad, jaki isnuje siońnia.
Ja b havaryŭ nie pra adnaŭleńnie kankretnych budynkaŭ, a pra sam Stary horad ź jaho dvuma rynkami, zabudavanym Zamčyščam i tymi kvartałami, jakija byli pamiž dźviuma harami — Zamkavaj i Vierchniaha horada. Heta davoli vialikaja terytoryja.
«NN»: Jak vy bačycie budučyniu Niamihi i budynkaŭ, jakija paŭstali na joj paśla znosu staroj Niamihi?
SA: Demantaž. Prybirać i toj chmaračos, jaki na Zamčyščy pabudavali, i Dom mod, i handlovy dom na Niamizie, i parkinhi. My majem prafiesijnyja prajekty adradžeńnia Staroha horada.
Jość prajekt architektara Uładzimira Papruhi, jaki vyznačajecca prafiesijanalizmam, bo ŭ im uličvajucca nie tolki kulturnyja patreby, ale i ekanamičnyja pakazčyki. Prajekt pakazvaje, kolki sotniaŭ kvadratnych mietraŭ inviestycyjnych płoščaŭ daje adradžeńnie Staroha Minska.
Taksama prapanavana fantastyčnaje rašeńnie z transpartam: naprykład, siońnia praśpiekt Pieramožcaŭ źviazany z praśpiektam Partyzanskim vulicaj Lenina, a architektar choča vyvieści źviazku na vulicu Kupały. Asnoŭny transpartny patok budzie tam, a kala rečki — vialiki most-estakada, jaki ad Pałaca Sportu viadzie adrazu da Steły. Praśpiekt pierakryjecca, za Pałacam mašyny jeździć nie buduć.
Jość ludzi, jakija hatovy adnaŭlać hety Stary horad, niama tolki palityčnaj voli.
«NN»: Zybickaja vam padabajecca takaja, jakaja jana ciapier?
SA: Strašnaja situacyja. Zybickuju raptam z vaśmimietrovaj vulicy zrabili dvaccacimietrovuju, adbudavali damy, jakich tam nie było.
Heta ŭsio lohka možna było b adnavić, ale pieramoh kamiercyjny padychod. Pabudavali navatvory-mulažy, jany sami pa sabie dzikija — škło, zusim inšyja formy.
Nie stamlajusia krytykavać tavarystva «Minskaja spadčyna», jakoje ja nazyvaju «spadčina», mienavita praz ruskaje «i». Jany kapijujuć maskoŭskija padychody.
Fota: sacyjalnyja sietki
Pry meru Łužkovie ŭ Maskvie była źniščana tysiača pomnikaŭ architektury. Ich pryncyp byŭ taki: adnaŭlajem dom i pradajom jaho biznesmienam pad ofisy, restarany. Staryja damy dla hetaha nie padychodzili. Restaŭravać — heta značyć, što dom adnaŭlajecca z taho materyjału, ź jakoha jon byŭ pabudavany, u takim ža pamiery. A jany znosili staryja, adnaŭlali na ich miescy mulažy sa značna bolšymi pamierami, kab vyjhrać płoščy. Tak zroblena na vulicy Zybickaj.
Hatel «Jeŭropa», naprykład, adnavili nie na tym miescy, dzie jon stajaŭ, ź lišnim paviercham i bolšym pa pamiery. Toje samaje adbyłosia z domam na vulicy Zybickaj, 27, jaki ciapier naležyć pravasłaŭnaj carkvie — adnoŭleny bolšy pa pamiery i ź inšych materyjałaŭ. Heta chamstva, nasamreč, škoda kultury.
Zybickaja — manifiesny prykład hetaha dzikunstva, a jašče adzin ź ich — złajakasny «zub» Čyža.
«NN»: Jakija z budynkaŭ rekanstrujavanyja ŭdała, a jakija nie?
SA: Rekanstrukcyja — słova ŭvohule nie z arsienała Staroha Minska. Tam moža pravodzicca tolki restaŭracyja i rehienieracyja.
Było rehienieravana niekalki budynkaŭ, naprykład, carkva Śviatoha Duchu i hatel «Jeŭropa». Heta nie samyja ŭdałyja prykłady rehienieracyi, ale lepš, čym ničoha.
A voś toje, što zrabili z vulicaj Revalucyjnaj, mnie nie padabajecca. Tam adnaŭlajuć niešta nakštałt rasijska-hubiernskaha horada XIX stahodździa.
Minsk da druhoj pałovy XIX stahodździa byŭ usio ž zachodni horad. Paśla byli pažary, schiły dachaŭ stali rabić plaskatyja, nakryvać ich blachaj. U Rasijskaj impieryi navat byŭ kamitet, jaki zajmaŭsia tym, kab zachodnija hubiernii stali bolš padobnyja i nabližanyja da ŭnutranych hubierniaŭ Rasii.
U vyniku tak stałasia, što Minsk da kanca XIX stahodździa — pačatku XX-ha staŭ rasijska-hubiernskim horadam. I voś ciapier jaho tak i adnaŭlajuć architektary, jakija dalokija ad našaj kultury i historyi.
Restaŭracyja — heta palityčnaja sprava, jana maje takoje vymiareńnie. Što nam adnaŭlać siońnia: uzory rasijskaha času ci darasijskaha?
Niepryjemna mnie hladzieć na Ratušu, jakaja adnoŭlena ŭ styli rasijskaha pravincyjnaha kłasicyzmu architektara Fiodara Kramiera.
U centry jość budynak, jaki nazyvajuć vialiki haścinny dvor, jon nasuprać Ratušy, u centry płoščy Svabody. Z boku ciapierašniaha Kafiedralnaha sabora byŭ kompleks damoŭ, na fotazdymku ŭ 1941 hodzie jon vyhladaŭ tak, što 5 ci 6 budynkaŭ stajać vielmi ščylna. Heta typovaja situacyja jeŭrapiejskaha rynku.
Ujavicie sabie, što zrabili hora-restaŭratary: źnieśli hetyja damy i adnavili adzin nizki z kałonami. Vyhladaje jak pravincyjnaja dvaranskaja ci šlachieckaja siadziba — ubohańka, a možna było adrestaŭravać.
Kaniečnie, restaŭracyja — ideałahičnaja sprava. Jak my chočam vyhladać: rasijska-hubiernskim horadam ci jeŭrapiejskim?
«NN»: Jak vy ličycie, biełarusy hatovy da taho, kab ich horad vyhladaŭ pa-jeŭrapiejsku?
SA: Paśla 2020-ha značna bolš, čym da jaho. Mnie zdajecca, što praces nacyjanalnaha ŭśviedamleńnia, akulturvańnia biełarusaŭ, niahledziačy na toje, što adbyvałasia apošnija 25 hadoŭ, išoŭ. Dumaju, što kali b była palityčnaja vola, biełarusaŭ lohka možna było b zavieści hetaj idejaj.
Bačycie, palaki całkam zrujnavanaje «Stare Miasto» adnaŭlali ŭsim narodam, stajali skarbonki. Jašče śpiavak Uładzimir Vysocki, kali tam byŭ, kidaŭ u ich achviaravańni. Heta adbyvałasia dziesiaćcihodździami i stała vychavaŭčym pracesam. I dla nas jon by byŭ taki.
Niemcy ŭžo 25 hadoŭ Drezden adnaŭlajuć, chaj by naša adnaŭleńnie było raźličana na 50 hadoŭ, chutčej navat i nie treba, bo heta kansalidujučaja reč.
Fota: «Radyjo Svaboda»
«NN»: Vy pisali ŭ knizie «Čamu Biełaruś nie Rasija», što biełaruskaja nacyja ciapier amal što skončyła svajo farmiravańnie. Jak aceńvajecie vy, ciapierašnija represii, hvałt mohuć razburyć hetu nacyju jak, naprykład, u 1920-1930-ja?
SA: Tak, možna ŭsio. Asabliva, kali Rasija likviduje niezaležnaść Biełarusi całkam.
Nacyjanalnyja pracesy časta adbyvajucca niezaležna ad našaj voli. I, jak ni dziŭna, nie źviazany z nacyjanalnaj movaj. Ale represii mohuć umacavać nacyju.
Pytańnie, kolki heta praciahniecca.
Nacyjanalny praces — heta kali supolnaść adčuvaje svajo adzinstva, adroznaść ad inšych narodaŭ, vostra pieražyvaje salidarnaść, uśviedamlaje adzinstva svajho histaryčnaha losu,
choča razam iści ŭ budučyniu i pradjaŭlaje pretenzii na avałodvańnie, kantrol za dziaržavaj.
Nacyja choča, kab joj dziaržava słužyła. Adna z asnoŭnych rysaŭ nacyjanalnych ruchaŭ — patrabavańnie roŭnaści ŭsich členaŭ nacyjanalnyj hrupy. Adpaviedna, što ŭsie pavinny mieć roŭnyja pravy. U nas ułada stavicca da ludziej jak da niejkich plebiejaŭ.
Ludziam niepryjemna navat chadzić pa dziaržaŭnych ustanovach.
Mnohija etnołahi, palitołahi nazyvali biełarusaŭ apošnim nacyjanalizmam u Jeŭropie.
Češski prafiesar Mirasłaŭ Hroch pisaŭ u 1995 hodzie, što biełaruski prajekt padviešany, nie viedajem, čym jon skončycca. Praz 25 hadoŭ padziei pakazali, što zmročnyja prahnozy nie spraŭdzilisia, usio ž biełaruskaja nacyja žyvie. I jana dafarmavałasia, usia salidarnaść, jakaja była i jość, — typovyja nacyjanalnyja pracesy.
Kali represii buduć ciahnucca vielmi doŭha, to jany mohuć razburyć nacyju i zapavolić jaje, ale ŭ mianie sumnieńni, što heta mahčyma zrabić. Ale razumieju pahrozu, što ŭ vypadku likvidacyi niezaležnaści Biełarusi heta moža adbycca.
«NN»: Što treba rabić, kab Biełaruś nie stała častkaj Rasii?
SA: Toje, što vy robicie zaraz. My havorym z vami na biełaruskaj movie, vy robicie intervju, ja pišu knihi, robim sajty, teksty. My padtrymlivajem toje, dziela čaho paklikany, jak ludzi, jakija robiać svaju pracu.
Ludziam u Biełarusi budzie dastatkova razmaŭlać pa-biełarusku chacia b doma, vychoŭvać dziaciej u rodnaj movie. Ciapier treba prosta žyć i vyžyć u toj situacyi, jakaja jość.
Kultura — heta terytoryja suvierenitetu nacyi. Tamu my pavinny jaje padtrymlivać, asabliva ciapier.
«NN»: Mnohija ličać, što knihaj, pramovaj, artykułam ničoha źmianić nielha…
SA: Ja liču, što možna. Kultura moža być macniejšaja za zbroju.
Pracesy, jakija ciapier adbyvajucca, vielmi naturalnyja. Prosta varta rabić svaju pracu i dumać pra budučyniu.
Treba bolš salidarnaści prajaŭlać adno da adnaho. Tyja, chto za miažoj, nie vinavatyja pierad tymi, chto ŭ Biełarusi, i naadvarot. Ja ŭ svoj bok čuju abvinavačvańni, bo źjechaŭ z krainy daŭno, pracuju na «Radyjo Svaboda» ŭ Prazie. Ale i hetaje staŭleńnie ŭ ludziej paśla padziej 2020-ha mianiajecca.
«NN»: Čamu — ci dziakujučy kamu — Biełaruś nie pamre?
SA: Dziakujučy Francysku Skarynie, Kastusiu Kalinoŭskamu, Uładzimiru Karatkieviču, biełaruskaj movie i biełarusam.
Čytajcie taksama:
Žury premii Ježy Hiedrojcia zrabiła niečakany vybar
«Novaje nie abaviazkova dobraje, a pustoje — jano i jość pustoje. Zašmat frahmientaŭ, zamała ramanaŭ» — Uljana Vieryna z žury Hiedrojcia
Žonka Hienadzia Buraŭkina: Dobra, što jon nie bačyć taho, što siońnia robicca. Navat miemaryjalnuju došku na jaho domie nie dali paviesić
