Prafiesar Aleh Łatyšonak. Fota: Aleś Arkuš
Aleh Łatyšonak — prafiesar na fakultecie historyi i mižnarodnych adnosin univiersiteta ŭ Biełastoku. Jon staršynia Biełaruskaha histaryčnaha tavarystva ŭ Polščy i adzin ź lidaraŭ biełaruskaj mienšaści na Padlaššy, paśladoŭny abaronca jaje intaresaŭ.
Dniami ŭ Biełastoku historyk prezientavaŭ novuju svaju knihu «Europa Wschodnia w zderzeniu cywilizacji», u jakoj raźbirajecca ŭ cyvilizacyjnaj prynaležnaści Uschodniaj Jeŭropy, jaje historyi, nacyjanalnych prablemach, a taksama adasoblenaści ŭkraincaŭ dy biełarusaŭ ad rasijan.
«U 2020 hodzie biełarusy pakazali, što ŭsio jašče ich viadzie «mara ab svabodzie»
U 2007 hodzie Aleh Łatyšonak abaraniŭ doktarskuju rabotu pa temie «Ad biełych rusinaŭ da biełarusaŭ. Vytoki biełaruskaj nacyjanalnaj idei». Encykłapiedyčnyja daviedniki akcentujuć uvahu, što jana daje adkazy na pytańni: što za narod biełarusy i jakaja ich nacyjanalnaja ideja. Takaja dumka niasłušnaja, kaža surazmoŭca «Našaj Nivy».
«Mianie cikaviła prosta, adkul uziałasia takaja nazva — biełarusy, čamu ja mienavita tak nazyvajusia. Jak ciapier padumaju, dyk hety zahałovak krychu pierabolšany», — kaža jon.
Na jaho dumku, «siońniašniaja Biełaruś zusim inšaja, čym daŭniaja, kali naradžałasia biełaruskaja nacyjanalnaja ideja».
«Raniej Biełaruś, — davodzić historyk, — prajektavałasia nie tolki dla biełarusaŭ, ale jak supolnaja kraina ź litoŭcami i palakami, a z kanca XIX stahodździa i ź jaŭrejami. Hety ideał sprabavali ŭvasobić u BSSR ź jaje čatyrma aficyjnymi movami».
Nadalej dla samich biełarusaŭ kupałaŭskaje «ludźmi zvacca» stała asnovatvornym. Pavodle historyka, biez pavahi da «ludźmi zvacca» moža stavicca tolki toj, chto nie razumieje, jak važna «nie być skotam» nie tolki biełarusu, a kožnamu čałavieku.
«Na žal, roznyja pany i padpanki biezupynku zahaniajuć usio čałaviectva i samich biełarusaŭ u byćcio «skotu», — praciahvaje Aleh Łatyšonak. — U 2020 hodzie biełarusy pakazali, što ich usio jašče viadzie «biaskonca naša mara ab svabodzie» (radok ź vierša Uładzimira Niaklajeva, jaki staŭ pieśniaj — NN). Mienavita svaboda dla 10 miljonaŭ ludziej, jakija ŭ takim miescy śvietu, jak Biełaruś, inakš jak biełarusami svabodnymi być nie mohuć, heta i jość biełaruskaja nacyjanalnaja ideja».
«U 2020 hodzie adbyŭsia cyvilizacyjny bunt»
Aleh Łatyšonak ličyć: «biełaruskaja nacyja nie zakončyła svajho farmavańnia», a «padziei 2020 hodu ažyvili vieru ŭ budučyniu našaj nacyi».
«Hałoŭnaje, ja pavieryŭ, što Biełaruś moža być demakratyčnaj krainaj. Raniej byŭ pierakanany, što biełaruskaje hramadstva nastolki prymityŭnaje, što Łukašenku zamienić čarhovy dyktatar», — pryznajecca historyk.
Jon kaža, što «ŭ 2020 hodzie adbyŭsia cyvilizacyjny bunt najbolš prasunutaj prasłojki hramadstva».
«Na žal, najbolš aktyŭnaja častka hetaj prasłojki ŭ vialikaj stupieni była vycisnutaja z krainy. Prytym bolšaść zbuntavanych jašče nie vyzvaliłasia z akovaŭ «ruskaha śvietu».
Tak doŭha, jak biełarusy buduć havaryć pa-maskoŭsku, nijakaj biełaruskaj nacyi nie budzie.
Tamu ŭsim, chto pytajecca, što ŭ hetaj situacyi rabić, raju — havarycie pa-biełarusku, ci prynamsi starajciesia», — davodzić historyk.
«Paŭstavać z katastrofy daviadziecca cełamu pakaleńniu»
Aleh Łatyšonak ličyć: toje, što dziejecca ciapier u Biełarusi, nastupstvy vybaru, jaki zrabili biełarusy ŭ 1994 hodzie. Biełaruś apynułasia pad akupacyjaj Rasii ŭžo z prychodam da ŭłady Łukašenki.
«Toje, što jość, vybrali baćki i dziady tych, chto pakutuje ciapier. Jany prahałasavali na pieršych prezidenckich vybarach za Łukašenku. Chacieli viartańnia ŭ Saviecki Sajuz, a adzinym spadkajemcam SSSR abviaściła siabie Rasija. U jaje i viadzie ŭvieś šlach Łukašenka ad samaha pačatku. Paśla hetaha vybaru ničoha ŭžo praduchilić było niemahčyma. Paŭstavać z hetaj katastrofy daviadziecca cełamu pakaleńniu», — adznačaje historyk.
«Vielmi ciažka na ŭsio heta hladzieć, — zaŭvažaje jon, — Nadziei na lepšaje mała, ale nie składaju ruk».
Ściah z Pahoniaj u Centry biełaruskaj kultury i supolnaści ŭ Vilni
«Tolki mienšaść niejak razumieje nacyjanalny intares i dziejničaje zhodna ź im»
U biełaruskaj historyi bahata trahiedyj. Mo heta praklon?
«Nie vieru ŭ anijakija praklony, — adkazvaje jon. — Naš los nie liču asabliva trahičnym. Biełaruskaja nacyja ŭsio jašče farmujecca i tolki mienšaść niejak razumieje nacyjanalny intares, dziejničaje zhodna ź im. Astatnija słužać jak bijamasa čužyncam, raspłačvajucca hetyja dziejnyja, a bijamasa kožnamu karysnaja».
Akramia taho, praciahvaje historyk, jość padziei, jakija niemahčyma praduchilić, naprykład, Druhaja suśvietnaja vajna.
«Tut što ni zrobiš, usio adno rašajuć tvoj los čužyncy. I heta tyčycca nie tolki biełarusaŭ, ale taksama ŭkraincaŭ i navat palakaŭ, jakija mieli dziaržavu i vialikuju armiju, zmahalisia ź niemcami navat u Afrycy, a vyrašali los Polščy bieź ich».
«Spadziajusia dažyć, kali prezident BNR pieradaść svaje paŭnamoctvy prezidentu volnaj Biełarusi»
Čamu tolki zredku zhadvajuć pra ŭrad Biełaruskaj Narodnaj Respubliki?
«Musić, tamu, što ciapier hołas majuć tyja, dla jakich Biełaruś heta RB, — miarkuje Aleh Łatyšonak. — U joj jany vyraśli abo pražyli ŭsio darosłaje žyćcio. Ja liču siabie hramadzianinam BNR i moj biełaruski prezident — Ivonka Surviła. RB i BNR — paralelnyja śviety, ale maju nadzieju, što dažyvu da momantu, kali jany saljucca ŭ adzin i prezident BNR pieradaść svaje paŭnamoctvy prezidentu volnaj Biełarusi».
Śviatłana Cichanoŭskaja i padpałkoŭnik Valer Sachaščyk. Fota Ofisa Cichanoŭskaj
Jakoje miesca adviadzie biełaruskaja historyja Śviatłanie Cichanoŭskaj?
Aleh Łatyšonak ličyć, što Śviatłana Cichanoŭskaja ŭvajšła ŭ historyju Biełarusi jak žančyna, jakaja kinuła vyklik dyktataru.
«Pačatkova ja joj nie daviaraŭ, jak i ŭ cełym novaj, abvieščanaj u 2020 hodzie apazicyi, — pryznajecca jon. — Ale ž ciapier Cichanoŭskaja hodna pradstaŭlaje Biełaruś u śviecie. Čakać ad jaje bolš moža tolki toj, chto palitykaj zajmajecca ŭsiaho apošnija dva hady».
«Adzinym ukrainskim palitykam, jaki spačuvaŭ biełarusam, byŭ Viačasłaŭ Čarnavoł»
Aleha Łatyšonka «zusim nie cikavić, što ŭkraincy dumajuć pra biełarusaŭ».
«Ja lublu Ukrainu, davoli šmat čytaju pa-ŭkrainsku histaryčnych, palityčnych, a časam i litaraturnych tekstaŭ, — kaža jon.
— Samaj cikavaj histaryčnaj zahadkaj liču prablemu, jak my raździalilisia z ukraincami na dźvie nacyi, niahledziačy na toje, što havorym amal na adnoj movie. Prablemu, darečy, možna paviarnuć i tak: čamu my havorym na adnoj movie, chacia takija adzin da adnaho niepadobnyja».
Pavodle jaho, «adzinym ukrainskim palitykam, jaki spačuvaŭ biełarusam, byŭ Viačasłaŭ Čarnavoł, ale jaho zabili».
«Za tryccać hadoŭ ukraincy palcam nie kiŭnuli, kab pamahčy biełaruskamu nacyjanalnamu ruchu, i havaru heta z asabistaha dośviedu, bo ja ž sam u svoj čas palitykaj zajmaŭsia, — adznačaje historyk. — Nie maju za heta da ŭkraincaŭ anijakich pretenzij, ale ž i ichnimi pretenzijami pierajmacca nie budu. «Politika, panie, to je vielikie pohaństvo», jak skazaŭ koliś majmu baćku adzin ukrainiec».
«Nie baču taksama palityčnaha sensu ŭ zmahańni «za vašu i našu svabodu», — praciahvaje jon.
«Palaki dumali, što Napaleon uvaskresić Polšču, a toj pasłaŭ ich dušyć paŭstańnie čornych raboŭ u Haici i zmahacca sa svabodalubnymi hišpancami. A Polskaje karaleŭstva i tak uvaskresiŭ rasijski impieratar Alaksandr I. Pra Druhuju suśvietnuju ja ŭžo havaryŭ. Palakaŭ u padziaku navat na parad pieramohi ŭ Łondanie nie zaprasili…», — nahadvaje Aleh Łatyšonak.
Alaksandr Łukašenka kiruje Biełaruśsiu z 1994 hoda. Adkrytyja i ŭskosnyja subsidyi Maskvy ŭzamien za rusifikacyju za hety čas skłali bolš za 100 miljardaŭ dalaraŭ. Fota: skrynšot ź videa, maj 2022 hoda
«U prasavieckaj Polščy režym byŭ polski, a ŭ ciapierašniaj Biełarusi — rasijski»
Aleh Łatyšonak byŭ u ruchu «Salidarnaść» i vosiem miesiacaŭ adsiedzieŭ pad aryštam. Heta byŭ pačatak 1980-ch hadoŭ. Tady było vajennaje stanovišča ŭ Polščy i panavała prasavieckaja ŭłada.
Ci vieryłasia tady jamu, što Polšča stanie inšaj i ci bačyć u tahačasnaj Polščy ciapierašniuju Biełaruś?
«Ja vieryŭ u pieramohu, chacia nie spadziavaŭsia, što jana nadydzie tak chutka. Siabram ja kazaŭ tady, što 2000 hod budziem śviatkavać u volnaj Polščy», — zhadvaje jon.
«Roźnica miž Polščaj i Biełaruśsiu takaja, što polski režym [Jaruzelskaha] byŭ polski, a biełaruski [Łukašenki] — rasijski», — zaŭvažaje surazmoŭca.
«Kali čuju abo čytaju, jak abychodziacca z aryštantami ŭ biełaruskaj turmie, dyk mnie zdajecca, što ja [ŭ 1982-m] siadzieŭ u niejkaj sanatoryi śpiecyjalnaha režymu. Nad Biełaruśsiu panuje antybiełaruski režym, tamu ciažka sabie ŭjavić dobraachvotnuju pieradaču ŭłady apazicyi, jak heta adbyłosia ŭ Polščy, — adznačaje Aleh Łatyšonak.
«Płakać pa biełarusach palaki nie buduć»
Jak palaki ŭsprymajuć biełarusaŭ, ci viedajuć jany, chto takija biełarusy? Kali Biełaruś jak dziaržava źniknie, ci zastanucca dla palakaŭ biełarusy?
«Naahuł [histaryčna] palaki słaba adroźnivali ludziej z uschodu, dla ich usie byli «ruskija», — tłumačyć Aleh Łatyšonak.
«Nu, byŭ jašče stereatyp ukrainca-rezuna. U 2020 hodzie palubili biełarusaŭ, ale ciapier raźlubili, zatoje palubili ŭkraincaŭ, jakich raniej značnaja častka palakaŭ prosta nienavidzieła. Płakać pa biełarusach palaki nie buduć, chacia biezumoŭna addajuć pieravahu mieć za susiedku Biełaruś, čymści Rasiju», — ličyć jon.
«Nie Łukašenku vystaŭlać za heta rachunki»
Ciapier ułada Łukašenki naviazvaje hramadstvu dumku, što palaki, Polšča šmat kiepskaha zrabili biełarusam, vystaŭlaje za rachunki, niščyć polskija pachavańni. Jak na toje reahuje biełaruskaja mienšaść Polščy? Ci ŭdasca ŭzbahacić Łukašenku biełaruskija fobii nakont Polščy i ci jość jany naahuł?
«Ja ad imia Biełaruskaha histaryčnaha tavarystva apublikavaŭ pratest suprać źniščeńnia režymam mohiłak polskich žaŭnieraŭ. Dumaju, nikomu narmalnamu takoje varvarstva nie moža padabacca. Heta praŭda, što Polšča kaliści šmat kiepskaha zrabiła biełarusam, ale nie Łukašenku vystaŭlać za heta rachunki», — adkazvaje Aleh Łatyšonak.
17 vieraśnia Łukašenka zrabiŭ Dniom narodnaha adzinstva. Jak musiać usprymać biełarusy abjadnańnie kraju ŭ 1939 hodzie?
«Tahačasnaje abjadnańnie biełaruskich ziemlaŭ heta stanoŭčaja zjava, — padsumoŭvaje surazmoŭca. — Ale heta nie pryčyna da śviatkavańnia, bo nie biełarusy heta zrabili i nie dziela biełarusaŭ toje rabili».
Za niezaležnaść Ukrainy vajuje niekalki socień biełarusaŭ. Fota z sacsietak
Pra palityčnyja ambicyi pałka Kalinoŭskaha: narod paśla vajny zachoča palitykaŭ mirnaha času
Ci ratuje ŭ vačach ukraincaŭ Biełaruś połk Kalinoŭskaha? Jaho pradstaŭniki zajaŭlajuć pra palityčnyja ambicyi, ci jany apraŭdanyja?
«Biezumoŭna, połk Kalinoŭskaha dapamahaje vypravić imidž biełarusaŭ va Ukrainie», — kaža Aleh Łatyšonak. Ale padkreślivaje: nie imidž važny, važny vynik vajny, ad jaho zaležyć budučynia Biełarusi.
Havoračy pra palityčnyja ambicyi žaŭnieraŭ pałka imia Kalinoŭskaha, historyk zaŭvažaje: jamu ciažka što-kolviek skazać pra toje, bo jon nie viedaje, jakaja, pavodle ich, maje być Biełaruś paśla ichniaj pieramohi.
«Ich palityčny ŭpłyŭ na budučyniu Biełarusi, dumaju — budzie jasnym tolki ŭ adnym vypadku, kali Łukašenka poŭnaściu ŭvachodzić u vajnu, Ukraina pieramahaje ŭ hetaj vajnie, ździajśniaje ŭvarvańnie ŭ Biełaruś dy ŭstaluje kalinoŭcaŭ jak chuntu. U lubych svabodnych vybarach kalinoŭcy nabiaruć kala adnaho pracentu hałasoŭ. Kab daloka nie šukać, jak tyja azoŭcy.
Narod paśla vajny choča palitykaŭ mirnaha času, a nie vajskoŭcaŭ. Anhielcy paśla pieramohi zvolnili Čerčyla, chacia toj ajčynu abaraniŭ», — davodzić Aleh Łatyšonak.
Vajskoviec miedytuje kala nierazarvanaha snarada. Fota z sacsietak
«Amierykancy mahutnyja, ale vynik vajny va Ukrainie niepradkazalny»
Aleh Łatyšonak upeŭnieny: u realijach, jakich apynuŭsia režym Łukašenki i praź jaho Biełaruś, vybaru, ci dazvalać Rasii stralać pa Ukrainie, ci dazvalać rasijskamu vojsku ŭryvacca ŭ susiedniuju krainu z terytoryi Biełarusi, nie było.
«Jašče raz paŭtaraju — Biełaruś akupavanaja Rasijaj», — nastojvaje jon.
Pavodle jaho, «vajna va Ukrainie pakazała vyrazna padzieł śvietu na anhłasaksaŭ, ich vorahaŭ i niadobrazyčliŭcaŭ». Na baku anhłasaksaŭ u Jeŭropie adnaznačna znachodziacca Polšča, krainy Bałtyi, Čechija i Słavakija.
Adkazvajučy na pytańnie, čym skončycca vajna va Ukrainie dla Biełarusi i ci budzie raspłata za saŭdzieł u joj, surazmoŭca adznačaje:
«Amierykancy mahutnyja, ale vynik vajny niepradkazalny. Kali vyjhrajuć ukraincy, možna čakać i źmieny režymu ŭ Biełarusi. Kali Biełaruś paśla hetaha apyniecca ŭ amierykanskim chaŭrusie, raspłaty nie budzie. A što budzie, kali vyjhraje Rasija abo chacia b pryjdzie da niejkaha miru Rasii z Ukrainaj, naprykład, koštam adračeńnia Ukrainy ad Krymu, navat nie chočacca dumać…»
