Fota: Facebook.com/falanster.books
Čyrvonym Cmokam sialanie nazyvali savieckuju ŭładu, a simvał balšavikoŭ — piacikancovuju čyrvonuju zorku — ich klajmom
U asnovu daśledavańnia Iryny Ramanavaj lahła tema hvałtu sistemy nad čałaviekam dy čałavieka nad čałaviekam. U knizie historyk razhladaje padziei 1936-1939 hadoŭ. Jaje apovied pačynajecca z taho, jak žychary dvuch sielsavietaŭ Lepielskaha rajona supraciŭlalisia savieckaj uładzie. Heta asabliva prajaviłasia padčas usiesajuznaha pierapisu nasielnictva. Sialanie admaŭlalisia adkazvać na pytańni pierapisčykaŭ, i za toje ich stali nazyvać «maŭčalnikami».
Takija pavodziny byli adkazam viaskoŭcaŭ na zakryćcio balšavikami cerkvaŭ, hvałtoŭnuju kalektyvizacyju, a taksama tłumačylisia nabožnaściu, praź jakuju jany ŭsprymali pierapis jak hrachoŭnuju dzieju.
Historyja «lepielskich maŭčalnikaŭ» važnaja tym, što pakazvaje nam, jak ułada sprabavała ŭbudavać novy ład žyćcia ŭ tradycyjnuju kulturu i archaičnuju karcinu ŭspryniaćcia śvietu tahačasnymi biełaruskimi sialanami ź ich sakralnymi i mifałahičnymi ŭjaŭleńniami. Viaskoŭcy baranilisia, «klajmujučy vierałomcaŭ» i ŭsprymajučy dziejańni ŭłady jak «spakušeńnie satany, nabližeńnie kanca śvietu». Svaim supracivam imknulisia vyratavać svaju dušu.
Fota: freesmi.by
«Nazva hetaj knihi mietafaryčnaja: pakazać savieckuju ŭładu ŭ vyhladzie Cmoka, a lepš Cmoka, jaki kusaje sam siabie za chvost — vielmi vobrazna, asabliva kali havorka idzie pra padziei 1937—1939 hadoŭ. Jašče bolš vobrazna, kali razmalavać hetaha cmoka ŭ čyrvony koler», — adznačaje aŭtarka va ŭvodzinach.
Sialanie ličyli Čyrvonym Cmokam savieckuju ŭładu, a pra simvał balšavikoŭ — piacikancovuju čyrvonuju zorku — kazali, što jana klajmo Čyrvonaha Cmoka. Ułady ž sialanaŭ nazvali «čyrvonacmokaŭcami».
Sialanie nie biehli radasna ŭ kałhasy
Zhodna z samoj idejaj kalektyŭnaj haspadarki pry ŭstupleńni ŭ kałhas kožny sielanin musiŭ unieści svoj pajavy ŭznos: uvieś najaŭny sielskahaspadarčy invientar, haspadarčyja pabudovy, ciahłavuju i bujnuju rahatuju žyviołu, svojskuju ptušku.
Takoje abahulnieńnie va ŭmovach nie dobraachvotnaj, a hvałtoŭnaj kalektyvizacyi razhladałasia sialanami jak rabavańnie. Adkaz sialanstva byŭ radykalny — u 1929-1932 hadach pa SSSR prakaciłasia chvala masavych vystupaŭ suprać kalektyvizacyi i začynieńnia cerkvaŭ.
Raskułačvańnie. Fota: novychas.online
«U BSSR, pavodle najaŭnych źviestak, tolki za try z pałovaj pieršyja miesiacy 1930 hoda adbyłosia nie mienš za 500 sialanskich paŭstańniaŭ. Na žal, my nie majem danych pra dynamiku vystupaŭ u 1931 i 1932 hadach, adnak šmatlikija archiŭny dakumienty śviedčać, što abureńni byli i tady, a ŭ 1932 hodzie, kali kraina stajała na parozie hoładu, paŭstańni znoŭ stali masavymi i paŭsiudnymi», — piša historyk pra reakcyju sialanaŭ na kalektyvizacyju.
U knizie padkreślivajecca, što sialanie nie biehli radasna ŭ kałhasy, jak toje śćviardžała savieckaja prapahanda. Hvałt nie złamaŭ ich, i jany supraciŭlalisia balšavickim pieraŭtvareńniam usimi mahčymymi i nievierahodnymi sposabami, jak toje paćviardžaje «Lepielskaja sprava».
Kułaki padlahali izalacyi i fizičnamu źniščeńniu
Kniha apaviadaje pra pieryjad, jaki pačynajecca z pryniaćcia «Vialikaj stalinskaj Kanstytucyi».
Taja kanstytucyja dekłaravała harantyi svabody sajuzaŭ i vieravyznańnia i adnaŭlała ŭ hramadzianskich pravach «lišencaŭ» — ludziej, pazbaŭlenych vybarčych i inšych pravoŭ, u tym liku «kułakoŭ», jakija farmalna stanavilisia paŭnapraŭnymi členami savieckaha hramadstva.
Ahitacyja. Fota: freesmi.by
Paniaćcie «kułak» tłumačyłasia praźmierna šyroka i vykarystoŭvałasia advolnym čynam — u «kułaki» moh być zaličany luby, chto nie padzialaŭ entuziazmu ŭładaŭ nakont viadzieńnia kalektyŭnaj haspadarki.
Da 1937 hodu sialanstva ŭjaŭlała saboj usio jašče značnuju siłu, ź jakoj ułady zmušanyja byli ličycca. Kalektyvizacyja amal spyniłasia. U BSSR pa-za kałhasami było kala 120 tysiač sialanskich haspadarak — amal piataja častka, jak adznačałasia ŭ aficyjnych dakumientach, — jakija ŭ kałhas i nie źbiralisia. Bolš za toje, ułada vydatna razumieła, što ŭ svajoj masie sialanie nie padtrymlivajuć nijakija ź pieraŭtvareńniaŭ.
U pieršaj pałovie 1937 hoda drobnymi sastupkami sialanam i pakazalnaj łupcoŭkaj miascovych kiraŭnikoŭ ułady sprabavali zavabić adnaasobnikaŭ u kałhasy. U siaredzinie ž 1937 hoda hetyja «pieramovy» byli abarvanyja. Adnaasobniki znoŭ stali «kułakami», jakija padlahali izalacyi abo fizičnamu źniščeńniu. Jany ŭsprymalisia va ŭmovach novaj Kanstytucyi lidarami centraŭ farmiravańnia apazicyjnych nastrojaŭ.
U 1937-1938 hadach karnyja savieckija orhany praviali tak zvanuju «kułackuju» apieracyju, kab nie prosta pastavić viosku na kaleni, ale vytravić luby namier vykazvańnia niazhody z palitykaj balšavikoŭ.
«Čaho maŭčać? Dyk hrachu kab nie było. Nie chadzili ŭ kałhas»
Kniha Iryny Ramanavaj poŭnicca ŭspaminami svajakoŭ fihurantaŭ «Lepielskaj spravy».
«My abyšli ŭsie vioski, jakija fihuravali ŭ archiŭnych dakumientach, adnak ludziej, jakija pamiatajuć choć štości, znajšli adzinki, — piša jana. — Pa-pieršaje, na momant ekśpiedycyi z času padziej prajšło amal 75 hadoŭ, a pa-druhoje, hetaja historyja była prosta vydalenaja z pamiaci: navat dzieci asnoŭnych fihurantaŭ toj spravy (u nas byŭ śpis 1937 hoda) niaredka nie mieli ŭjaŭleńnia, za što tady, u 1937 hodzie, byli aryštavanyja ich baćki».
«Tatu na Rastvo zabrali, a mamu viasnoj… 20 sotak aharodu było i piać dziaciej… Maŭčać. Čaho maŭčać? Dyk hrachu kab nie było. Nie chadzili ŭ kałhas baćki… Aryštavali. Za padručki ŭziali i paviali… Chavalisia. Mnohija ź vioski chavalisia. Bačyli, jak biahuć u bałota aharodami. Maŭčali mnohija […] Niekalki razoŭ prychodzili, usio ŭhavorvali», — apaviała historyku dačka represavanaha viaskoŭca ź Lepielskaha rajona.
Fota: freesmi.by
Sproby ŭhavaryć viaskoŭcaŭ adkazać na pytańni pierapisu nie davali asablivaha plonu. Adzin z upaŭnavažanych, jakomu daručyli dać rady prablemie, adznačaŭ u dakładnoj:
«Pierad nami prosta kontrrevalucyjnaja arhanizacyja, jakaja maŭčańniem pa pierapisie pad relihijnym prykryćciom, lehalizavała aburalnuju źjavu, demanstravała biespakaranaje niepadparadkavańnie ŭładzie… Ich siektanctva — prosta fikcyja… Niama ŭ mianie sumnievu ŭ tym, što heta špijonskaja kontrrevalucyjnaja arhanizacyja, i miascovyja kiraŭniki pavinny adkazać za toje, što mirylisia z hetym biazładździem u pamiežnym rajonie».
U stalinskim sudzie pryznańnie viny mieła pryjarytet pierad usialakimi inšymi dokazami
Iryna Ramanava piša nie tolki ab isnavańni suviazi pamiž uviadzieńniem stalinskaj Kanstytucyi i «kułackaj apieracyjaj» NKUS, ale i pakazvaje, jak vyniščaŭsia ceły płast nizavych kiraŭnikoŭ, jakija raniej mieli niepasrednaje dačynieńnie da represij suprać sialanaŭ.
Sudzili ich pa nadumanych abvinavačvańniach jak špijonaŭ i vorahaŭ, ale padstavaj dla samich sudoŭ słužyŭ sapraŭdny kryminał z boku abvinavačanych.
Ahitacyja ŭ kałhas. Fota: blender-chat.livejournal.com
U 1937 hodzie kiraŭnikoŭ na miescach stali vinavacić u tym, što «jany abjadnalisia ŭ «siamiejnyja hurtki» i nakiravali svaju varožuju dziejnaść na pravakavańnie niezadavolenaści sialan suprać savieckaj ułady». Kiraŭnikoŭ karali «za parušeńnie sacyjalistyčnaj zakonnaści», i nad imi pravodzili pakazalnyja sudovyja pracesy, jakija časam zakančvalisia rasstrelnymi vyrakami. Na sudach, kab «iścina prajaviła siabie», nieabchodna było publičnaje pryznańnie viny «złamyśnikam».
«Mienavita pryznańniu, jak my viedajem, advodziłasia vializnaja rola ŭ stalinskaj karnaj sistemie: pryznańnie mieła pryjarytet pierad usialakim inšym dokazam, vyzvalała abvinavaŭcu ad nieabchodnaści pradstaŭlać dalejšyja śviedčańni, vybitaje pryznańnie ab varožaj dziejnaści i špijanažy zjaŭlałasia dastatkovaj padstavaj dla vyniasieńnia śmiarotnaha prysudu abvinavačanamu», — nahadvaje ŭ knizie historyk.
Tych, kaho asudzili na śmierć, zabivali nočču ŭ zaścienkach NKVD ci pryharadnych lasach.
«Asudžeńnie miascovych kiraŭnikoŭ za pravały ŭ haspadarčych i palityčnych kampanijach, prablemach paŭsiadzionnaha žyćcia naroda było zručnym demahahičnym i nie adnojčy ŭžyvanym pryjomam Stalina», — piša ŭ knizie historyk.
Pra aŭtarku
Iryna Ramanava daśleduje historyju Biełarusi XX stahodździa, savieckuju historyju, a taksama vusnuju historyju. U Jeŭrapiejskim humanitarnym univiersitecie jana prafiesar akademičnaha departamienta humanitarnych navuk i mastactvaŭ, kaardynatarka Centra biełaruskich i rehijanalnych daśledavańniaŭ.
Kniha «Klejmavańnie Čyrvonaha Drakona» pabačyła śviet u 2021 hodzie ŭ rasijskim navukovym vydaviectvie «Palityčnaja encykłapiedyja», jakoje śpiecyjalizujecca na vypusku histaryčnaj litaratury. U vydaviectvie jość admysłovy prajekt «Historyja stalinizmu». Kniha biełaruskaj daśledčycy stała jaho darobkam.
Spustašeńnie siała nabyvaje žachlivyja maštaby navat u rajonach, jakija ličacca zamožnymi
Łukašenka padziakavaŭ Stalinu. A što toj nasamreč zrabiŭ ź biełarusami?
