Žančyny na pratestach u Iranie 1 kastryčnika 2022 hoda. Fota: Associated Press
Čamu pačalisia pratesty?
Pratest suprać taho, što zdaryłasia ź dziaŭčynaj z Kurdystana — heta tolki nahoda. Kurdy — heta mienšaść, pryčym marhinalizavanaja. Da prykładu, heta jak kali b niešta zdaryłasia ź dziaŭčynaj z nacyjanalnaj respubliki ŭ Maskvie. Takoje zdareńnie mahło b vyklikać chvalu pratestu, ale za joj by stajała niešta inšaje.
U apošnija hady — prynamsi, maje takija nazirańni za apošnija 20 hadoŭ rehularnaha naviedvańnia Irana — normy sacyjalnych pavodzinaŭ chutčej libieralizavalisia.
Ciapier u Tehieranie možna pabačyć žančyn, u jakich chustki na hałavie visiać prosta jak šaliki. Heta nie admianiaje fakta, što heta parušaje normy i moža pryvieści da sutyknieńnia z palicyjaj noravaŭ (aficyjna jana nazyvajecca Pavučalnym patrulom siłaŭ pravaparadku, — NN). Ale heta nie ŭsprymajecca žančynami jak surjoznaja pahroza.
Praŭradavy mitynh u Tehieranie 23 vieraśnia 2022 hoda. Fota: Associated Press
Ale ŭ ludziej jość šmat inšych kryŭdaŭ. Najpierš heta sacyjalna-ekanamičnaja situacyja. Bo tam ciapier vielmi vysokaja inflacyja (u hadavym vyražeńni jana pieravysiła 50%, — NN). I heta, biezumoŭna, nastupstvy sankcyj, asabliva paśla razryvu pahadnieńnia Trampam (tak zvanaja «jadziernaja ździełka». Poŭnaja nazva — «Sumiesny ŭsioabdymny płan dziejańniaŭ». Ździełka praduhledžvała admovu Irana ad raspracoŭki jadziernaj zbroi ŭ abmien na źniaćcie sankcyj. Tramp u adnabakovym paradku vyjšaŭ ź jaho ŭ 2018 hodzie, adnaviŭšy sankcyi, paśla čaho ŭžo Iran admoviŭsia vykonvać značnuju častku punktaŭ pahadnieńnia, — NN).
Na heta nakłalisia nastupstvy palityčnaj transfarmacyi apošnich hadoŭ — revanš kansiervatyŭnaha aljansu ŭ palityčnym poli. Hetyja hrupoŭki, jakija vystupajuć za bolšuju samadastatkovaść, praciah palityki na zamacavańnie ŭpłyvu ŭ rehijonie i zachavańnie toj madeli, jakaja vybudavałasia za apošnija dziesiacihodździ.
Da minułych vybaraŭ ułada była ŭ tych, chto trymaŭsia bolš libieralnaha kursu — Chasana Ruchani. Jany vystupali za damoŭlenaści z Zachadam i pastavili svaju palityčnuju budučyniu na heta. Ich palityčnyja pazicyi asłabli, kali Tramp ździełku skasavaŭ.
Spaleńnie ściaha ZŠA padčas demanstracyi suprać skasavańnia damovy Trampam. Tehieran, 9 maja 2018 hoda. Fota: Associated Press
Jany palityčna kałapsavali i prajhrali ŭsie apošnija vybary. Refarmistaŭ na najvyšejšych uzroŭniach ułady nie zastałosia. Heta nie padabajecca i šarahovym vybarcam, i libieralnym elitam. I heta nie marhinalizavanyja elity, jany majuć resurs i časta ŭpłyŭ u dziaržaŭnych orhanach.
Ci mohuć pratesty pieramahčy?
Na maju dumku, ciapier — nie. Ja navat upeŭnieny, što ŭsie postsavieckija [aŭtarytarnyja] režymy abrynucca našmat chutčej, čym palityčnaja sistema Irana. Ułada tam bolš tryvałaja i, bolš za toje, jana moža spadziavacca na situatyŭnyja chaŭrusy z roznymi susiedziami.
Ci budzie ŭ pratestaŭ vynik?
Tak. Bo ŭžo adnojčy była sproba adnoj palityčnaj płyni padmiać pad siabie ŭsie struktury ŭłady — u časy Achmadziniežada (prezident Irana ŭ 2005—2013, — NN).
Pratesty ŭ Iranie 20 vieraśnia 2022 hoda. Fota: Associated Press
Heta pryviało da taho, što Achmadziniežad straciŭ uvieś svoj upłyŭ i pieratvaryŭsia ŭ marhinała, jak niekali Žyrynoŭski ŭ Rasii. I jaho chaŭruśniki taksama pieratvarylisia ŭ marhinałaŭ.
Jany aburyli hramadstva i isteblišment. I heta supravadžałasia hvałtam, i zahinuła mnostva ludziej, ale heta pryviało da taho, što šerah palityčnych hrupovak viarnuŭ svaje pazicyi.
Sprobu manapalizacyi ŭłady sarvali, ale heta dałosia takoj canoj.
Prablema iranskaj palityčnaj sistemy nie zvodzicca da chustak ci ałkaholu. Prosta jana vybudavanaja tak, što hetyja kanflikty vylivajucca na vulicy.
U čym sakret tryvałaści iranskaj sistemy?
Iranskaja palityčnaja sistema mocna adroźnivajecca ad postsavieckich. Jana bolš hnutkaja i pluralistyčnaja. Bo ŭ postsavieckich sistemach na baku ŭłady zvyčajna, da prykładu, niama inicyjatyŭnych masaŭ hramadzian. I orhany biaśpieki nie pracujuć za idejnyja pierakanańni, u adroźnieńnie ad Irana.
U postsavieckaj sistemie, ź inšaha boku, ułada znachodzicca ŭ rukach niejkaj hrupoŭki abo adnaho čałavieka. A kali jana pačynaje raściarušvacca, to bok roznyja hrupoŭki kantralujuć roznyja instytuty — heta viadzie da taho, što sistema abrynajecca. A ŭ Iranie maje miesca kankurencyja roznych hrupovak z roznymi aryjentacyjami.
I heta dadaje napružanaści i spryjaje hvałtu. Bo ludzi, jakija vychodziać na vulicy, majuć spadzieŭ na toje, što ich padtrymaje častka dziaržaparatu.
Toje, što ŭ inšych krainach źniščajecca praz tatalny kantrol, tut vylivajecca na vulicy. Tamu, niahledziačy na hvałt, heta ŭsprymajecca jak niešta, što zdarajecca.
Parłamient Irana, 4 kastryčnika 2022 hoda. Fota: Associated Press
Jak pabudavanaja palityčnaja sistema Irana?
U Iranie jość kankurentnyja vybary i padzieł ułady. Heta nie idzie ni ŭ jakoje paraŭnańnie ź biełaruskaj madellu.
Kanstytucyju Irana napisali ludzi, vychavanyja na francuzskaj kultury (da Isłamskaj revalucyi 1979 hoda ajatała Chamiejni byŭ u emihracyi ŭ Francyi, — NN), i šmat u čym jana była pierapisanaja z francuzskich dakumientaŭ.
U Iranie pravodziacca vybary. Tam jość abmiežavańni pa dopusku kandydataŭ (na vybarach u 2021 hodzie nie była dapuščanaja častka apazicyjnych kandydataŭ, — NN). Ale tam nie byvała vybaraŭ, na jakich usie kandydaty byli b padstaŭnyja. Takich varyjantaŭ, jak u Rasii ci Biełarusi, kali vybirać niama kaho, nie byvaje. Heta tyčycca i prezidenckich vybaraŭ, i parłamienckich vybaraŭ, i miascovych vybaraŭ. Hetaja reč ciažka ŭmiaščajecca ŭ hałavie tych, chto pryzvyčaiŭsia da postsavieckich sistem.
Razam z tym u iranskaj palityčnaj sistemie jość orhany, jakija źjaŭlajucca častkaj revalucyjnaj spadčyny, i jany aryjentavanyja na suśvietnuju isłamskuju revalucyju, a nie na sam Iran. I ŭ pieršuju čarhu heta Korpus vartavych isłamskaj revalucyi, u naźvie jakoha niama navat słova Iran, i Najvyšejšaha lidara isłamskaj revalucyi (Najvyšejšaha kiraŭnika Irana). Jany stvaralisia ŭ raźliku na toje, što revalucyja budzie praciahvacca, ale jana dalej nie pajšła.
I kali budzie dalejšaje raźvićcio palityčnaj sistemy ŭ bok bolšaha ŭdziełu hramadzian, to taksama ŭ Iranie heta adbudziecca lahčej, praściej i chutčej, čym va ŭsich postsavieckich krainach, nie kažučy pra Centralnuju Aziju i Paŭnočny Kaŭkaz. Bo i palityčny dośvied jość, i isteblišment jość, i ŭ nasielnictva dośvied u płanie ŭdziełu ŭ palityčnym zmahańni.
Što takoje Korpus vartavych iranskaj revalucyi i jak jon dziejničaje?
Minuły prezident skazaŭ, što ŭ Iranie jość dva ŭrady: biez strelby i sa strelbaj, i druhi ŭrad — heta Korpus vartavych isłamskaj revalucyi.
Heta nie prosta ludzi sa zbrojaj, a ceły kanhłamierat, źviazany z roznymi palityčnymi hrupoŭkami ŭnutry krainy i za jaje miežami, z ekanamičnymi aktyvami ŭnutry Irana i pa-za Iranam, z peŭnymi kulturnymi elitami, pryčym idejnymi, a nie jak u [łukašenkaŭskaj] Biełarusi. I hetaja struktura maje šaniec raźvivacca mienavita tady, kali pamiž Iranam i Zachadam najvialikšaja kanfrantacyja.
Prezidenty Pucin i Ruchani na sustrečy ŭ 2015 hodzie. Fota: Associated Press
Chto taki Najvyšejšy kiraŭnik Irana i jakaja jaho rola?
Na čale Korpusa vartavych isłamskaj revalucyi i ŭvohule krainy farmalna staić h. zv. Najvyšejšy kiraŭnik Irana, abo jak jaho nazyvajuć, Najvyšejšy lidar isłamskaj revalucyi, i ciapier na hetaj pasadzie Ali Chamieniei. Možna kazać, što jon vinavaty ŭ šmat jakich biedach Irana.
Ajatała Chamieniei. Fota Ofisa najvyšejšaha pravadyra Irana via AP
Vielmi prosta tłumačyć usie prablemy tym, što tam jość najvyšejšy pravadyr. Tak, jon tam jość, ale heta mnie nahadvaje, jak kali ŭ siaredniaviečnych trahiedyjach była niejkaja prablema, i jana vyrašałasia ŭmiašańniem Boha.
Jaho značeńnie mocna pierabolšvajecca. Jon časta padtrymlivaŭ kandydataŭ, jakija prajhravali, i ekanamičnuju palityku, jakuju nie vyjšła ažyćciavić. Chamieniei šmat u što ŭmiešvaŭsia, i ničoha nie mianiałasia.
Da prykładu, pa Achmadziniežadzie — na pieršych vybarach jon jaho nie padtrymaŭ, a toj vyjhraŭ. A na druhich — padtrymaŭ, ale Achmadziniežad tak marhinalizavaŭsia, što heta jamu nie dapamahło, a samomu Chamieniei stvaryła prablemy.
Jakoha kursu trymajucca Najvyšejšyja kiraŭniki?
Pryniata ličyć, što jany vystupali za radykalny kansiervatyŭny kurs, ale heta nie paćviardžajuć ich palityčnyja bijahrafii (najvyšejšych kiraŭnikoŭ Irana było dva: ajatała Chamiejni i ajatała Chamieniei, — NN). Chamieniei zaŭždy trymajecca takoha kursu, jaki dapamahaje jamu ŭtrymacca ŭ palitycy, to-bok heta nie radykalny kurs.
Paśla 2001 hoda jon byŭ suprać kantaktaŭ z talibami, to bok, pahadziŭsia na toje, kab ich zrynuć, chacia ŭ Iranie byli siły, jakija chacieli padtrymać talibaŭ.
Toje samaje adbyłosia i z Sadamam Chusejnam — dziela naładžvańnia adnosin ź Iranam toj časova pieradaŭ amal usiu irakskuju avijacyju. U Iranie jana i zastałasia, a Chamieniei vyrašyŭ nie supracoŭničać ź Irakam, choć u 1991 hodzie ładnaja častka isteblišmentu schilałasia da padtrymki Sadama.
Paśla revalucyi i taho, jak było zachoplenaje amierykanskaje pasolstva, byli tyja, chto chacieŭ źmiaścić štab-kvateru Korpusa vartavych isłamskaj revalucyi ŭ budynku amierykanskaha pasolstva. Pasprabavali tak zrabić, ale tady ŭmiašaŭsia Ruchała Chamiejni, papiarednik Chamieniei. Jon skazaŭ, što ciapier situacyja ŭ adnosinach z ZŠA hetkaja i hetkaja, ale adnosiny z Amierykaj — na dziesiacihodździ i niekali dypłamaty viernucca.
Radykalny palityčny kurs prasoŭvajuć u Iranie inšyja fihury — da prykładu, ciapierašni prezident Raisi.
Vuličny rynak u Iranie. Fota: Associated Press
Adkul u Irana zachodnija i inšyja padsankcyjanyja tavary?
Iran asvoiŭ paralelny ekspart i impart, jaki źviazany najpierš z hetymi transnacyjanalnymi revalucyjnymi strukturami, i heta jašče adna krynica ich dachodaŭ.
Iran heta nie Biełaruś, zacisnutaja z usich bakoŭ. U nas luby varyjant idzie tolki praz Rasiju, a kraina akazvajecca ŭ fatalnaj zaležnaści. U Irana jość vychad da mora. Zabłakavać marskija šlachi tam amal niemahčyma. I adsačyć, što i kudy idzie, našmat ciažej.
Pusk iranskich dronaŭ z karabloŭ. Fota: Associated Press
Jak u Irana atrymlivajecca raźvivać navuku i technałohii pad sankcyjami?
U navuku tam inviestujuć zdaŭna. Pa mnohich napramkach jość dasiahnieńni, i jany źviazanyja ź miascovymi kadrami. Tamu, naprykład, demantavać jadziernuju prahramu Irana biez paŭnavartasnaha palityčnaha pahadnieńnia ź iranskim uradam niemahčyma.
Dla spynieńnia irakskaj jadziernaj prahramy dastatkova akazałasia źniščyć niekalki abjektaŭ, i Izrail heta zrabiŭ. Bo Irak nie staviŭ mety raźvivać jadziernuju navuku, jon chacieŭ tolki vyrabić adnu bombu. Toje samaje adbyłosia ź siryjskaj jadziernaj prahramaj u 2007 hodzie, bo tam było mała kadraŭ i jany byli nie svaje.
Iran ža ŭzvažana da ŭsiaho padychodzić i realna raźvivaje šmatlikija haliny navuki. Kali Iranu pradavali savieckija padłodki, to jany nabyli try, choć im prapanavali piać, bo nie mieli adpaviednych kadraŭ. I jany sapraŭdy na ich płavali, i navat navučylisia sami remantavać, admoviŭšysia dasyłać u Rasiju na h. zv. siaredni ramont, bo bajalisia, što im ich nie viernuć.
Paraŭnajcie ź Livijaj — tam na zakuplenych padłodkach adzin raz pahruzilisia i bolej nie pahružalisia, jany prosta stajali.
Pryčym Iran inviestuje ŭ ceły šerah halin i technałohij adnačasova. Bo vy nie možacie ŭ biednaj krainaj raźvić adnu halinu i rabić heta ŭstojliva. Inviestavać treba abo va ŭsie navuki, abo ničoha nie atrymajecca.
I fiłasofija, i humanitarnyja, i sacyjalnyja navuki tam raźvityja našmat lepš, čym, da prykładu, u Biełarusi i nieparaŭnalna macniejšyja, čym u luboj postsavieckaj krainie.
Voś, da prykładu, Abdałkarym Soruš — heta fiłosaf suśvietnaha ŭzroŭniu. Choć u jaho jość kanflikty ź niejkimi palityčnymi hrupoŭkami ŭ samim Iranie, ale jon pryznany va ŭsim śviecie. I takija dziejačy jość u Iranie va ŭsich halinach navuki.
Pa jakich punktach Iran nie moža damovicca z Zachadam?
Try vialikija temy važnyja dla Zachadu i jaho chaŭruśnikaŭ: jadziernaja prahrama, vyprabavańni rakiet siaredniaj dalokaści, upłyŭ u rehijonie.
Mierkavałasia, što jadziernaja ździełka budzie pieršym krokam da vialikaha pahadnieńnia z Zachadam. Ale Tramp źniščyŭ jadziernuju ździełku, i tamu ŭsie hetyja prablemy znoŭ aktualnyja.
Jak sankcyi ŭpłyvajuć na ŭładu i ŭnutranuju situacyju ŭ Iranie?
Sankcyi pracujuć cikavym čynam. Jość zvyčajnyja haliny ŭłady i jość hetaja transnacyjanalnaja struktura, Korpus vartavych isłamskaj revalucyi, źviazanaja z revalucyjnaj spadčynaj. I sankcyi Zachadu faktyčna asłablajuć usie hetyja «zvyčajnyja» haliny ŭłady, i ŭzmacniajuć Korpus i struktury, jakija ź im źviazanyja.
U 80-ja hady, kali Iran byŭ u najbolšaj izalacyi, u Korpusa źjaviłasia mahčymaść pieratvarycca z marhinalnaha ŭzbrojenaha farmavańnia ź niezrazumiełym palityčnym i jurydyčnym statusam u vialikaha hulca na ŭnutrypalityčnaj arenie.
Korpus vartavych isłamskaj revalucyi na maršy. 1983 hod. Fota: Associated Press
A naprykancy 80-ch, kali adnosiny pamiž Tehieranam i zachodnimi stalicami pačali palapšacca, tut ža było raspuščanaje asobnaje Ministerstva korpusa, i ŭrad pastaviŭ na stop šerah prajektaŭ, nakiravanych na ekspart revalucyi. I ciaham 90-ch Korpus imkliva słabieŭ. I kali b nie 11 vieraśnia 2001 hoda (ataka terarystaŭ na viežy Suśvietnaha handlovaha centra ŭ Ńju-Jorku, samy kryvavy terakt u historyi ZŠA, — NN), to Korpus mahli b i raspuścić, ci prynamsi pieratvaryć u anałah biełaruskich Unutranych vojskaŭ.
Paśla 11 vieraśnia, adnak, u Džordža Buša ŭźnikaje dziŭnaja ideja pra «voś zła» i heta vybivaje hlebu z-pad noh refarmistaŭ, i tut ža pačynajecca reanimacyja Korpusa.
A sapraŭdny ŭzdym upłyvu Korpusa adbyvajecca na pačatku 2010-ch hadoŭ, kali pačynaje pałać uvieś rehijon.
Na scenu znoŭ vyjšli hetyja revalucyjnyja struktury. Maŭlaŭ, kali jany nie chočuć z nami damaŭlacca, to my budziem padtrymlivać voś hety ruch, vyprabujem rakiety i zapuścim centryfuhi pa ŭzbahačeńni ŭranu. Jašče ŭ 1989 hodzie KVIR pieršy raz sprabavaŭ atrymać jadziernyja technałohii ŭ KNDR.
Marš Korpusa vartavych isłamskaj revalucyi kala maŭzaleja Chamiejni. 2014 hod. Fota: Associated Press
Naprykład, prablema: Iranu zabaraniajuć pradavać naftu. Korpus prapanuje rašeńnie: my dapamožam chusitam u Jemienie, jany stvorać prablemy ŭ adkaz i, mahčyma, my tak prymusim Zachad i jaho chaŭruśnikaŭ u rehijonie z nami razmaŭlać.
Heta fatalna z punktu hledžańnia dasiahnieńnia źmianieńnia staŭleńnia Zachadu da Irana, ale zakanamiernaść absalutnaja. «Vožyki kałolisia i płakali, ale praciahvali jeści kaktus», jak kažuć.
Siarhiej Bohdan. Fota: geschkult.fu-berlin.de
Siarhiej Bohdan — biełaruski navukoviec. Maje stupień doktara palityčnych navuk Bierlinskaha dziaržaŭnaha univiersiteta, stupień mahistra jeŭrapiejskich daśledavańniaŭ Jeŭrapiejskaha humanitarnaha univiersiteta i dypłom śpiecyjalista pa mižnarodnych adnosinach Biełaruskaha dziaržaŭnaha univiersiteta.
U svajoj doktarskaj dysiertacyi «Miežy niepadparadkavańnia? Rola postsavieckich krain u madernizacyi iranskich uzbrojenych sił i abaronnaj pramysłovaści» jon daśledavaŭ, jak ustalavańnie suśvietnaha paradku paśla chałodnaj vajny paŭpłyvała na supracoŭnictva pamiž Iranam i postsavieckimi krainami.
«Naša Niva» — krynica jakasnaj infarmacyi i bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ «NN»Čytajcie jašče:
U Iranie «palicyja noravaŭ» zahubiła 22-hadovuju dziaŭčynu, vybuchnuli pratesty
Ukraincy pakazali načynku iranskaha bieśpiłotnika. Vyjaviłasia, što ŭ im staić zachodniaja elektronika
