Unuk Siarhieja Hrycaŭca Siarhiej Archanhielski z synam Jahoram na radzimie svajho prodka. Lipień 2019 hoda. Z 2012-ha vioska Baraŭcy — častka Baranavičaŭ. Fota Barysa Navahrana, nashkraj.by.
Dzied maryŭ, kab Siarhieja ŭziali ŭ carkoŭny chor
Naradziŭsia Siarhiej Hrycaviec u Baraŭcach niedaloka ad Baranavičaŭ u patryjarchalnaj sialanskaj siamji. Siarhiejeŭ baćka Ivan pa tahačasnych mierkach byŭ «hramaciej»: skončyŭ try kłasy paviatovaha vučylišča. Baciuška, bačačy zdolnaści Ivana da navuki, prapanoŭvaŭ vučyć chłopca dalej, ale dzied Antoś na toje adkazaŭ: «Niama za što!» Baciuška piarečyŭ: «Dyk vałoŭ pradaj!» Dzied nie sastupiŭ.
Ivan byŭ zdolny, nastaŭničaŭ. Byŭ darektaram — repietytaram dla viaskovych dziaciej. Niejak zakvataravaŭ uzimku ŭ Famy Pałyki ŭ niedalokim Biełaleśsi, dzie jamu i pryhlanułasia haspadarova dačka Hanna — maci našaha hieroja. Sam Fama Pałyka 15 hadoŭ byŭ sałdatam-rekrutam, udzielničaŭ u vyzvaleńni Bałharyi ad tureckaha vaładarańnia.
Znajšoŭšy žonku, Ivan viarnuŭsia da baćki i haspadarki. Ale časam padpracoŭvaŭ na blizkaj čyhuncy: źmiataŭ śnieh z rejek.
Dzied ža byŭ naturaj tvorčaj. Jon lubiŭ i ŭmieŭ śpiavać, jak, darečy, i niaviestka. Hety talent pieradaŭsia i Siarhieju — va ŭsich knihach pra Hrycaŭca lubiać ustaŭlać u jaho vusny avijacyjnyja pieśni. Mara ŭ dzieda Antona była, kab kaho z unukaŭ uziali ŭ carkoŭny chor. Ź vialikaj nadziejaj jon hladzieŭ na Siarhieja — bačyŭ jaho muzyčnaść i caniŭ, što Siarhiej pa-darosłamu, surjozna padychodzić da spravy. Časta Siarhiej zasynaŭ pad dziedaŭ hołas, jaki raspaviadaŭ pra bunty, vajskovyja pachody, słužbu ŭ kniazia Radziviła, pra pachodžańnie mianuški Hrycaŭcoŭ — Vińniki (jana pajšła ad taho, što prodki Hrycaŭcoŭ pracavali na radziviłaŭskim brovary).
Siarhiej Hrycaviec. Partret Jadvihi Raździałoŭskaj. 2-ja pałova 1940-ch hadoŭ. Z hetaha partreta ŭ 1953 hodzie pačynała farmiravacca kalekcyja karcin Baranavickaha krajaznaŭčaha muzieja. Fota Baranovichi-Museum.com.
Užo nie Hrycaviec
Pieršaja suśvietnaja vajna ŭrezałasia ŭ pamiać šaścihadovamu Siarhieju hučnym i ciahučym babinym hałašeńniem: z chat na vajnu zabirali mužykoŭ. Praz hod vajny praz Baraŭcy paciahnulisia abozy biežancaŭ. Na ŭschod zahadali vybiracca i Hrycaŭcam. Tolki da Minska dabiralisia bolš za tydzień.
U darozie pamior dzied Antoś. Dom, u jakim naradziŭsia Siarhiej, zhareŭ. Novuju radzimu siamja Hrycaŭcoŭ znajšła na Paŭdniovym Urale, u pasiołku Šumicha, dzie baćka, majučy jaki-nijaki dośvied pracy na čyhuncy, uładkavaŭsia ahladčykam vahonaŭ.
Siarhiejevaha brata Ivana baćka advioŭ u pačatkovuju carkoŭnaprychodskuju škołu. Nastaŭnica paklikała niejak novieńkaha da doški i prapanavała napisać proźvišča. Ivan vyvieŭ: «Hrycaviec».
— Ty napisał niepravilno, — skazała nastaŭnica. — Po-russki tvoja familija pišietsia «Hricieviec».
Doma Ivan usim abjaviŭ:
— Naša proźvišča ciapier nie Hrycaviec, a Hricieviec.
Karabiel nie vytrymaŭ
U 36 hadoŭ u Hrycaŭca pamierła maci. Pachavali jaje ŭ Šumisie pobač z synami Uładzimiram i Hieorhijem-starejšym. Sirotami zastalisia Ivan, Siarhiej, Vasil, Jaŭhienija i trochhadovy Hieorhij-małodšy, jaki naradziŭsia ŭžo na čužynie. Paśla taho i siamja raźlaciełasia chto kudy.
Siarhiej potym pisaŭ bratu ŭ Maskvu: «Voś, Vania! Byŭ niekali vialiki karabiel, i kolki jon traplaŭ pad vialikija śmierčy, dla jaho byli nie strašnymi ŭrahany, jak raptam nalacieła bura — i naš karabiel nie vytrymaŭ, pakruciła jaho pa častkach — Siarhiej dy Ženia na Urale, Vasia pamiž raźjezdami Čystaja — Šumlak dziažurnym, Ivan Ivanavič u centry…»
Paśla skančeńnia Arenburhskaha vučylišča lejtenantu Hrycaŭcu dali, jak naležyć, pieršy aficerski adpačynak. Źjeździŭ da brata Ivana ŭ Maskvu. Pabačyŭšy Siarhieja, Ivan adrazu padumaŭ: «Vajskovym losam jon pajšoŭ u dzieda Famu Pałyku, a stanam dyk rychtyk dzied Antoś — taki ž chudarlavy i šeravoki». Siarhiej i Ivan z žonkaj schadzili ŭ Vialiki teatr — na opieru «Karmen». Dla ich taki pachod byŭ pieršym u žyćci. Paśla Maskvy Siarhiej naviedaŭ baćku ŭ Šumisie, schadziŭ na mahiłki maci dy bratoŭ. I da brata-čyhunačnika Vasila ŭ Złatavust naviedaŭsia. A paśla pačalisia karjera i ŭzychodžańnie.
Lotčyk №1 i pieršy ŭ historyi dvojčy Hieroj SSSR
Paśla zakančeńnia ŭ 1932 hodzie Arenburhskaj škoły vajskovych piłotaŭ Siarhieja Hrycaŭca nakiravali ŭ Kijeŭskuju avijabryhadu. Tam jon znajšoŭ svajo kachańnie, ažaniŭsia. Z žonkaj Halaj Arłovaj Hrycaviec paznajomiŭsia na kancercie mastackaj samadziejnaści. Siarhiej hraŭ u arkiestry, na mandalinie.
Praz dva hady byŭ pryznačany ŭ 1-ju Čyrvanaściažnuju avijacyjnuju eskadryllu źniščalnikaŭ, jakaja znachodziłasia ŭ sakralnym dla ŭsich lotčykaŭ miescy — Hatčynie pad Leninhradam. Słužba ŭ joj ličyłasia vialikim honaram. Nieŭzabavie byŭ adkamandziravany na Daloki Uschod. 1 maja 1936 hoda ŭžo viadomy dalokaŭschodni lotčyk-źniščalnik Siarhiej Hrycaviec kročyć u paradnaj kałonie demanstrantaŭ pa Krasnaj płoščy Maskvy, a chutka stanovicca vykładčykam Adeskaj škoły pavietranaha boju.
U Adesie i asieła siamja Hrycaŭca (žonka Hala z dačkoj Łarysaj), pakul jon sam z červienia pa kastryčnik 1938 hoda vajavaŭ u Ispanii na baku respublikancaŭ. Byŭ kamandziram 2-j eskadrylli, a potym hrupy źniščalnikaŭ I-16. Za karotki pramiežak «kamarada Serchia», jak prazvali jaho novyja ispanskija siabry, vykanaŭ blizu 90 bajavych vyletaŭ, u 42 pavietranych bajach źbiŭ 30 samalotaŭ. U adnym z bajoŭ asabista źbiŭ 7 samalotaŭ. U vyniku Hrycaviec atrymaŭ pazačarhovaje zvańnie majora i zvańnie Hieroja Savieckaha Sajuza.
A ŭžo z maja pa žnivień 1939 hoda lotčyk-as vajavaŭ na Chałchin-Hole — suprać Japonii. Za hetyja niekalki miesiacaŭ pravioŭ kala 140 pavietranych bajoŭ, źbiŭšy 12 varožych samalotaŭ. Paśpieŭ i vyratavać na adnamiesnym źniščalniku svajho kamandzira pałka, i vysłuchać prapanovu Hieorhija Žukava samomu stać kampałka, i atrymać vinšavańnie ad maršała manholskaj armii Charłahijna Čajbałsana. Tamu nie dziŭna, što 29 žniŭnia 1939 hoda talenavity lotčyk-bajec staŭ pieršym dvojčy Hierojem Savieckaha Sajuza.
Hrycaviec byŭ samym vynikovym savieckim lotčykam-źniščalnikam z 42-ma pavietranymi pieramohami.
Savieckija avijatary katajucca na trafiejnym japonskim aŭtamabili-ŭsiudychodzie firmy «Kurahan» na aeradromie ŭ Manholii. 1939 hod. Pieršy źleva (siadzić nad kołam) — Siarhiej Hrycaviec. Fota topwar.ru
Viačera ŭ Kramli
…Pačynajučy z 30 žniŭnia 1939 hoda Siarhiej žyŭ u pryŭźniatym nastroi. Niezvyčajnym było rašeńnie Prezidyuma Viarchoŭnaha Savieta SSSR ustalavać bronzavy biust na radzimie dvojčy Hieroja Savieckaha Sajuza.
— Dzie pastaviać moj biust? — biantežyŭsia słavuty lotčyk, kali jaho pytali pra heta. — Niejak nie zadumvaŭsia. Ale ž heta i pytańniečka! Ja dumaju, u Adesie. Ale ž naradziŭsia ja nie tam. Tam, dzie ja naradziŭsia, nichto nie pastavić biusta…
11 vieraśnia «pažarnuju kamandu» lotčykaŭ-hierojaŭ adklikali ŭ Maskvu.
Hrycaviec zdahadvaŭsia čamu. Razumiejučy, što na nosie čarhovaja «kamandziroŭka», Siarhiej «vyprasiŭ» palot u Adesu, da siamji. Kamandarm daŭ roŭna sutki. Tam naviedaŭ i škołu pavietranaha boju. Z radaściu jamu, małodšamu pa zvańni, ale pieršamu ŭ krainie dvojčy Hieroju, adrapartavaŭ načalnik škoły. Kali lacieli nazad, Siarhiej praniośsia nad chataj svajho baćki, jaki ŭ hety čas žyŭ u Kruleŭcach na Sumščynie (Ukraina). Ivan Antonavič, stojačy razhublena ŭ atačeńni susiedziaŭ, nie viedaŭ, jaki z synoŭ prylataŭ: Siarhiej ci Hieorhij? Małodšy, Hieorhij Hrycaviec, užo taksama skončyŭ 8-ju Adeskuju škołu piłotaŭ.
«Usiesajuzny starasta» Michaił Kalinin uručaje ŭ Kramli Siarhieju Hrycaŭcu orden Lenina. 1939 hod. Fota rg.ru
Na Centralnym aeradromie pad Maskvoj ich užo nieciarpliva čakali. Na naradzie prysutničała kala 100 lotčykaŭ. Byli členy Palitbiuro, Stalin. Razmova viałasia pra «abaronu zachodnich biełarusaŭ i ŭkraincaŭ ad pakareńnia fašyzmam i ŭźjadnańnie». Hrycaviec nabliziŭsia da karty. Voś linija dziaržaŭnaj miažy, a za joj — zusim blizka — jaho Baraŭcy… Čverć stahodździa jon nie byŭ u tych miaścinach, dzie naradziŭsia, išoŭ da ich dalokaj, akružnoj darohaj, praz hory Ispanii i pustynnyja stepy Manholii. Sustreča skončyłasia ŭračystaj viačeraj u Hranavitaj pałacie Kramla.
Niedarečnaja śmierć
15 vieraśnia palacieli z Maskvy. Siarhieja Hrycaŭca pryznačyli kamandziram 58-j Aršanskaj avijabryhady 11-j armii Biełaruskaha frontu. Zrabili techničnuju pasadku ŭ Smalensku, schadziŭ na poštu — adpraviŭ telehramu žoncy sa słovami: «Nie chvalujsia. Čakaj list. Całuju mocna. Tvoj Siarhiej». Zranku 16 vieraśnia Siarhiej palacieŭ u Bałbasava pad Oršaj. Adtul pad Minsk, na aeradrom Mačuliščy. Začytali bajavy zahad «№001». 58-ja źniščalnaja bryhada Hrycaŭca pavinna była padtrymlivać z pavietra Minskuju hrupu 11-j armii ŭ napramku Iŭja, Lidy, Hrodna. Nieba zaciahvałasia. Siarhiej Hrycaviec na svaim I-15 i dva kamandziry pałka palacieli nazad, na aeradrom Bałbasava.
Aryjentavalisia pa «kompasie Kahanoviča» — tak nazyvali čyhunku Minsk — Maskva. U pryciemkach Siarhiej sieŭ z chodu pieršym, nie robiačy kruh nad aeradromam, vyzvaliŭ pałasu dy zaruliŭ na niejtralnuju. Lotčyk pakinuŭ samalot. Mator byŭ na minimalnych abarotach. Siarhiej vyzvaliŭsia z pryviaznych ramianioŭ, padniaŭsia, adnoj nahoj pierastupiŭ cieraz bort kabiny. Staŭ razhladać natoŭp z kvietkami. Kali padyšoŭ bajec-finišor, Hrycaviec spytaŭ:
— Ź jakoj nahody zbor?
— Pryjšli dvojčy Hieroja Savieckaha Sajuza sustrakać.
Siarhiej paśmichnuŭsia — bajec nie paznaŭ jaho…
U 1955 hodzie biust dvojčy Hieroja, vyrableny Zairam Azhuram, byŭ adkryty ŭ Minsku. Pieršapačatkova jon stajaŭ u ciapierašnim parku Janki Kupały, nasuprać štaba Biełaruskaj vajskovaj akruhi — ciapierašniaha Ministerstva abarony. A pieranieśli jaho ŭ 1972 hodzie ŭ skvier na vulicy Lenina, dzie pomnik staić i ciapier, bo raniejšaje miesca ŭ 60-ja ablubavali stylahi, ź jakimi ŭparta zmahalisia ŭłady. U ich słenhu tady navat fraza źjaviłasia: «Pajšli na Hrycaviec». U 2012 hodzie načalnik Minskaha aerakłuba imia Hrycaŭca Mikałaj Mačanski prapanavaŭ pieranieści prach słavutaha lotčyka z-pad Oršy ŭ minski chram Usich Śviatych. Ideju padtrymała dačka Łarysa. Pytańnie vyrašajecca. Zaŭvažym, što siabar Hrycaŭca — lotčyk Ryhor Kraŭčanka, jaki razam z Hrycaŭcom staŭ pieršym dvojčy Hierojem Savieckaha Sajuza, zahinuŭ u vajnu i byŭ pachavany ŭ najbolš prestyžnym na toj čas miescy — Kramloŭskaj ścianie. Fota M.Ivanova, Aircraft-Museum.ucoz.ru.
Major Piatro Chara, jaki išoŭ na pasadku druhim, nie razhledzieŭšy vykładzienuju litaru «T», pačaŭ sadzicca z procilehłaha boku aeradroma. Ubačyŭšy takoje, Hrycaviec sieŭ u kabinu i vyvieŭ abaroty na maksimał. Nie chapiła doli siekundaŭ — na vialikaj chutkaści samalot Chary ŭrezaŭsia ŭ mašynu Hrycaŭca. Chara atrymaŭ surjoznyja traŭmy, a Hrycaŭcu vintom adsiekła hałavu. Jon pražyŭ tolki try dziasiatki hadoŭ.
Pa ironii losu, major Chara vyzvalaŭ u kancy vajny rodnyja miaściny Siarhieja Hrycaŭca. A raśpisvajučysia na ścianie Rejchstaha, raśpisaŭsia i ad imia svajho tak niedarečna zahinułaha tavaryša.
