Mora bieł-čyrvona-biełych ściahoŭ na vulicach padčas mirnych pratestaŭ u žniŭni 2020 hoda.
Nacyjanalnaja simvolika ciesna złučana z nacyjanalnaj idejaj. Ściah, hierb i himn, prapanavanyja nacyjanalnymi elitami i pryniatyja dy zamacavanyja ŭ śviadomaści nasielnictva, stanoviacca svojeasablivymi «kodami nacyi».
Uźniknieńnie nacyjanalnaj simvoliki bolšaści narodaŭ Centralnaj i Uschodniaj Jeŭropy pačałosia z «Viasny narodaŭ» 1848—1849 hadoŭ, a kančatkova zamacavałasia jana naprykancy Pieršaj suśvietnaj vajny, padčas razbureńnia polietničnych Rasijskaj i Aŭstra-Vienhierskaj impieryj. Biełarusy tut nie byli asablivym vyklučeńniem, choć anałahičnyja pracesy prachodzili ŭ ich sa spaźnieńniem u paraŭnańni z najbližejšymi susiedziami.
Historyki, što daśledujuć čas stanaŭleńnia biełaruskaha vyzvalenčaha ruchu, źviazanaha ź dziejnaściu pieršych nacyjanalnych hurtkoŭ i tavarystvaŭ, u tym liku Biełaruskaj sacyjalistyčnaj hramady, nie vyjavili prajektaŭ nacyjanalnaha ściaha, stvoranych u adznačany pieryjad. Padobna na toje, što napiaredadni Pieršaj suśvietnaj vajny dla biełaruskaj nacyjanalnaj elity pytańnie stvareńnia ŭłasnych kodaŭ nacyjanalnaj samaidentyfikacyi jašče nie stajała na paradku dnia.
Na padstavie vyjaŭlenych na siońnia dakumientalnych śviedčańniaŭ možna ličyć, što pieršaja sproba stvaryć prajekt nacyjanalnaha ściaha była zroblena viadomym biełaruskim architektaram Lavonam Dubiejkaŭskim u 1916 hodzie. U toj čas biełaruskija dziejačy, što apynulisia ŭ biežanstvie ŭ Rasii, pasprabavali stvaryć ahulnanacyjanalny palityčny centr. Na ich paŭlehalnych sustrečach nieadnarazova ŭźnikali dyskusii pra dalejšyja šlachi raźvićcia biełaruskaha ruchu. Pad upłyvam hetych razmoŭ Dubiejkaŭski zrabiŭ svaje pieršyja nakidy prajekta biełaruskaha ściaha, jaki simvalizavaŭ saboj hety ruch.
Lavon Dubiejkaŭski padčas špacyru pa staroj Vilni. 1930-ja hady. Fota NARB.
Svoj varyjant ściaha architektar zrabiŭ u śniežni 1916 hoda, kali znachodziŭsia ŭ Pietrahradzie i karotki čas pracavaŭ u Biełaruskim tavarystvie dapamohi achviaram vajny. U naśpiech nakidanym eskizie Dubiejkaŭski vykarystaŭ tradycyjnyja «ahulnasłavianskija» kolery: čyrvony, bieły i sini, jakija prysutničali na nacyjanalnych ściahach sierbaŭ, słaviencaŭ, charvataŭ, čechaŭ i słavakaŭ. Schiematyčna prajekt biełaruskaha ściaha ŭjaŭlaŭ ź siabie prastakutnaje biełaje pałotnišča, na jakim u levym siehmiencie byŭ raźmieščany čyrvony kvadrat u praporcyi 1:2 da ŭsiaho ściaha; ad čyrvonaha kvadrata pa haryzantali raŭnaležna adychodzili try sinija pałasy adnolkavaj šyryni. Na žal, aŭtar nie pakinuŭ anijakich tłumačeńniaŭ adnosna taho, jakuju idejnuju nahruzku musili mieć asobnyja elemienty hetaj vyjavy. Uvohule, składvajecca ŭražańnie, što dadzieny malunak nie byŭ da kanca zavieršany aŭtaram. Pra jaho tady, vidać, nichto tak i nie daviedaŭsia ci viedała tolki vuzkaje koła ludziej. Tamu hetaja historyja nie nabyła rozhałasu.
Pieršy varyjant prajekta biełaruskaha nacyjanalnaha ściaha Ł. Dubiejkaŭskaha 1916 hoda. Fota NARB.
Lutaŭskaja revalucyja 1917 hoda abudziła nacyjanalnaje samaŭśviedamleńnie i dała mocny impuls dalejšamu raźvićciu nacyjanalnych ruchaŭ na terytoryi byłoj carskaj impieryi. Važnym čyńnikam hetaj etničnaj mabilizacyi stanoviacca ŭžo «lehitymizavanyja» nacyjanalnyja simvały: ściahi, stužki i banty ŭ adpaviednych kolerach, jakija vykarystoŭvalisia prychilnikami niezaležnaści adpaviednych krain. Nacyjanalnyja simvały stali nieadjemnym atrybutam palityčnaj salidarnaści i mabilizacyi ludziej. Bieź ich nie adbyvałasia anivodnaja hramadskaja padzieja: manifiestacyja, źjezd ci vajskovyja parady.
Siabry Vialikaj Biełaruskaj Rady. Kastryčnik 1917 hoda. Fota BDAMŁiM.
Asablivaje značeńnie hetaja simvolika nabyła ŭ vojsku, dzie akurat u toj čas stali stvaracca nacyjanalnyja farmavańni. Nahadajem, što napiaredadni balšavickaha pieravarotu ŭ składzie byłoj carskaj armii razam z polskimi nacyjanalnymi lehijonami ŭžo dziejničali łatyšskija, estonskija i ŭkrainskija strałkovyja, kavaleryjskija i artyleryjskija častki. Biełarusy-vajskoŭcy ŭ farmiravańni svaich uzbrojenych adździełaŭ trochi spaźnilisia: tolki ŭvosień 1917 hoda jany abrali nacyjanalnyja frantavyja rady, jakija kaaptavali svaich pradstaŭnikoŭ u stvoranuju ŭ Miensku Centralnuju biełaruskuju vajskovuju radu (CBVR). Ale stvaryć ułasnyja nacyjanalnyja pałki ci korpus da balšavickaha pieravarotu CBVR nie paśpieła. Tym nie mienš užo ź lipienia 1917 hoda biełarusy-vajskoŭcy, abjadnanyja ŭ nacyjanalnyja hurtki i kamitety, na svaich mundzirach i šynialach pačali aktyŭna vykarystoŭvać bieł-čyrvona-biełyja stužki, što adroźnivała ich ad pradstaŭnikoŭ inšych nacyjanalnaściaŭ byłoj carskaj armii. Abaviazak nasić adpaviednuju piatličnuju stužku ci bant byŭ zamacavany rašeńniem II siesii Centralnaj rady biełaruskich arhanizacyj u Miensku 5 žniŭnia 1917 hoda. Padobny ściah uzhadvajecca ŭ vieršy «Poklič» padparučnika 43-ha Sibirskaha straleckaha pałka Ihnata Dvarčanina, nadrukavanaha 21 listapada 1917 hoda ŭ haziecie «Volnaja Biełaruś» («Pad svoj ściah čyrvona-bieły pasklikaj usich synoŭ, paraskidanych pa śviecie, kab źbiralisia damoŭ»).
Vidavočna, adnak, što bieł-čyrvona-biełyja kolery ŭ vieraśni — listapadzie 1917 hoda jašče nie byli pryniatyja lidarami biełaruskaha ruchu ŭ jakaści elemientaŭ nacyjanalnaha ściaha, jaki b uvasablaŭ imknieńnie biełarusaŭ da aŭtanomii ci fiederacyi (tady jašče mała chto dumaŭ pra poŭnuju niezaležnaść). Uskosnym paćviardžeńniem hetaha moža słužyć fota siabroŭ Vialikaj biełaruskaj rady (VBR) u Miensku, datavanaje 15 (28) kastryčnika 1917 hoda. Prysutnyja na fota źniatyja na fonie prostaha biełaha pałotnišča, na jakim čyrvonymi litarami napisana: «Niachaj žyvie volnaja Biełaruś!». Pry hetym na vopratcy i vajskovych mundzirach biełaruskich aktyvistaŭ nie bačna anivodnaj bieł-čyrvona-biełaj stužki. Taksama my viedajem, što mienavita ŭ listapadzie 1917 hoda, napiaredadni praviadzieńnia Usiebiełaruskaha źjezda, kiraŭnictva VBR zamoviła prajekt takoha ściaha zhadanamu vyšej Lavonu Dubiejkaŭskamu.
Druhi varyjant biełaruskaha nacyjanalnaha ściaha Ł. Dubiejkaŭskaha 1917 hoda. Fota BDAMŁiM.
Na tvorčy sud VBR Dubiejkaŭski chutka prezientavaŭ svoj novy varyjant nacyjanalnaha ściaha. U koleravym vyrašeńni novy eskiz supadaŭ z raniejšym jaho malunkam, pra jaki išła havorka vyšej, ale ŭ astatnich elemientach mieŭ istotnyja adroźnieńni. Na novym eskizie, što zachoŭvajecca ciapier u Biełaruskim dziaržaŭnym archivie-muziei litaratury i mastactva, my bačym toje ž prastakutnaje pałotnišča biełaha koleru ŭ suadnosinach šyryni da daŭžyni 1:3; levy siehmient ściaha kala dreŭka zajmaje viertykalnaja čyrvonaja pałasa ŭ praporcyi 1:6 da ŭsioj daŭžyni pałotnišča; pa siaredzinie ściaha (pa haryzantali) praz usio pałatno prachodzić błakitnaja pałoska ŭ praporcyi 1:6 da ŭsioj šyryni. Na malunku ściah trymaje hanarovy ściahanosiec, apranuty ŭ tradycyjnyja łapci i biełuju sialanskuju vopratku, pieraviazanuju vasilkova-biełym pojasam. Uvieś uračysty stroj zaviaršaŭsia vysokim biełym kapielušom na hałavie.
Varyjacyja bieł-čyrvona-biełaha ściaha, jakuju vykarystoŭvała Biełaruskaja rada ŭ Vilni ŭ 1918 hodzie.
Jość uskosnyja śviedčańni (naprykład, uspaminy Jazepa Dyły), što VBR papiarednie ŭchvaliła hety prajekt i jon byŭ pradstaŭleny delehatam Usiebiełaruskaha źjezda na adnym ź jaho pieršych plenarnych pasiadžeńniaŭ. Ale ŭ nastupnyja dni pracy forumu pad upłyvam delehataŭ-vajskoŭcaŭ fihuravaŭ užo tolki bieł-čyrvona-bieły ściah. Pavodle haziety «Biełaruskaja Rada», užo 7(20) śniežnia 1917 h. na źjeździe razam ź biełym transparantam z nadpisam «Niachaj žyvie volnaja Biełaruś!» i čyrvonym partyjnym ściaham BSH prysutničaŭ taksama «nacyjanalny čyrvona-bieły ściah z nadpisam: «Za rodny kraj, za volnuju Biełaruś!»». Hety fakt paćviardžaje karespandent mienskaj balšavickaj haziety «Sovietskaja pravda» (za 23.12.1917 (5.12.1918), № 19), jaki schavaŭsia pad psieŭdanimam Hieorhij Fanvič. U svaim repartažy «Vsiebiełorusskij» sjezd» jon paviedamlaŭ, što na treci dzień pracy źjezda ad imia Abłasnoha vykanaŭčaha kamiteta savietaŭ rabočych, sałdackich i sialanskich deputataŭ Zachodniaj vobłaści i frontu vystupiŭ kamisar-łatyš Ludvih Rezaŭski, jaki prapanavaŭ «zamianić paŭbieły, paŭčyrvony štandar na čyrvony ściah Internacyjanała».
Na samaj spravie, Rezaŭski z asablivym cynizmam źniavažyŭ hety ściah, nazvaŭšy jaho «nacyjanalnaj anučaj» i zapatrabavaŭšy skinuć jaho. U adkaz delehat źjezda hienierał-lejtenant Kanstancin Alaksiejeŭski, apuściŭšysia na kalena, u znak pašany da štandara, pacałavaŭ kraj pałotnišča.
Siońnia my možam kanstatavać: bieł-čyrvona-bieły ściah atrymaŭ pryznańnie ŭ prychilnikaŭ niezaležnaści Kraju jakraz padčas Usiebiełaruskaha źjezda. Jak śviedčyŭ paźniej biełaruski palityk i paet Makar Kraŭcoŭ, z pačatku studzienia 1918 hoda ŭ Minsku «zusim lehalna, pry balšavikach», nad padjezdam doma № 2 pa Palicejskaj vulicy, dzie mieściłasia siadziba CBVR, udzień i ŭnačy visieŭ bieł-čyrvona-bieły štandar. Inšyja alternatyŭnyja prajekty na hety momant adpali sami pa sabie i bolš nidzie nie zhadvalisia.
Doŭhi čas aŭtarstva bieł-čyrvona-biełaha ściaha zastavałasia nieviadomym.
Tolki ŭ pačatku 1990-ch hadoŭ u jakaści jaho stvaralnika ŭspłyło imia adnaho z «ajcoŭ» BNR Kłaŭdzija Duž-Dušeŭskaha. U jahonaj śledčaj spravie, što zachoŭvałasia ŭ byłym archivie KDB Litoŭskaj SSR, była vyjaŭlena kopija jaho aŭtabijahrafii na litoŭskaj movie, datavanaja žniŭniem 1934-ha.
U hetym dakumiencie Dušeŭski zaśviedčyŭ, što ŭ pieršaj pałovie 1917 hoda jamu «daviałosia zrabić niekalki prajektaŭ nacyjanalnaha ściaha, i adzin ź ich byŭ pryniaty, a mienavita — bieł-čyrvona-bieły. Ad taho času hety ściah i ličycca biełaruskim nacyjanalnym ściaham».
Kłaŭdzij Duž-Dušeŭski (źleva) i Anton Bakač razam z žonkami j dziećmi. Fota sa zboraŭ Arsienia Lisa.
Na padstavie ŭzhadanaj vyšej aŭtabijahrafii Duž-Dušeŭskaha, a taksama z archiŭnych dakumientaŭ Biełaruskaha tavarystva dapamohi achviaram vajny ŭ Pietrahradzie i Rady Ministraŭ BNR možna prykładna vyznačyć datu stvareńnia bieł-čyrvona-biełaha ściaha. Dušeŭski, mahčyma, viedaŭ pra prajekt, zrobleny Dubiejkaŭskim, i heta mahło padšturchnuć jaho, tady jašče studenta Hornaha instytuta, da stvareńnia ŭłasnaha varyjanta ściaha. Jość padstavy mierkavać, što prajekt byŭ zamoŭleny Dušeŭskamu hurtkom biełarusaŭ-vajskoŭcaŭ Pietrahradskaha harnizona.
Adbitak piačatki Biełaruskaha vučycielskaha chaŭrusa ŭ Miensku. 1919—1920 hady.
Na siońnia nidzie nie pryviedziena dakumientalnych śviedčańniaŭ, jakija abviarhali b słovy Kłaŭdzija Duž-Dušeŭskaha. Piarečańni peŭnych daśledčykaŭ, što Dušeŭski ŭ śniežni 1917-ha nie prysutničaŭ na Usiebiełaruskim źjeździe, na jakim adbyłosia pryznańnie bieł-čyrvona-biełaha ściaha, nie vytrymlivajuć krytyki. Bo i Lavon Dubiejkaŭski, aŭtar alternatyŭnaha prajekta, pradstaŭlenaha na źjeździe, taksama byŭ tady nie ŭ Miensku, a ŭ Arle. Pa-druhoje, bieł-čyrvona-biełaja simvolika jašče da śniežnia 1917 hoda ŭžo atrymała šyrokuju papularnaść siarod biełarusaŭ-vajskoŭcaŭ. Ź niejmaviernaj chutkaściu bieł-čyrvona-biełyja stužki na vajskovaj uniformie raspaŭsiudzilisia pa ŭsich frantach zachodniaha teatru bajavych dziejańniaŭ byłoj carskaj armii adlehłaściu ŭ 3 tys. km.
Śviatkavańnie pieršych uhodkaŭ Akta 25 Sakavika ŭ Horadni ŭ 1919 hodzie miascovym biełaruskim aktyvam. Fota Nacyjalny histaryčny muziej Litvy.
Z abviaščeńniem Biełaruskaj Narodnaj Respubliki bieł-čyrvona-bieły ściah byŭ kančatkova zamacavany ŭ jakaści dziaržaŭnaha simvała Biełarusi. 8 maja 1918 hoda admysłovaj kamisijaj pa ŭviadzieńni emblem i vonkavych znakaŭ pry Narodnym sakrataryjacie BNR bieł-čyrvona-bieły ściah byŭ kančatkova ŭchvaleny jak «dziaržaŭny ściah Respubliki». Pastanova ŭrada BNR była padadziena na kančatkovaje zaćviardžeńnie Radzie BNR (na žal, pratakoł pasiadžeńnia, dzie razhladałasia hetaje pytańnie, nie zachavaŭsia). Z hetaha času možna kanstatavać, što bieł-čyrvona-bieły ściah staŭ ahulnapryznanaj śviatyniaj dla biełaruskich niezaležnikaŭ.
Historyja ź biełaruskim bieł-čyrvona-biełym štandaram na Usiebiełaruskim źjeździe atrymała praciah u zastojny saviecki čas. Kirujučysia niehałosnymi kamunistyčna-hebisckimi ŭstanoŭkami pa niedapuščeńni ŭ navukovuju litaraturu i srodki masavaj infarmacyi abjektyŭnych źviestak i faktaŭ pra biełaruski nacyjanalny ruch, namieśnik dyrektara Instytuta historyi partyi pry CK KPB Ściapan Pačanin u 1977 hodzie ŭ svajoj manahrafii «Istorijej obriečiennyje», spasyłajučysia na zhadany ŭ hetym tekście repartaž 60-hadovaj daŭniny z haziety «Sovietskaja pravda», hruba sfalsifikavaŭ vykładzieny ŭ im fakt: zamiest bieł-čyrvona-biełaha (ci «paŭbiełaha, paŭčyrvonaha», jak było ŭ aryhinale) ściaha jon upisaŭ «punsova-błakitny». Časam hetaja «deza» jašče i siońnia vykarystoŭvajecca jak «arhumient» prychilnikami «histpartaŭskaj» traktoŭki našaj najnoŭšaj historyi. Miž tym hety vypadak — lišniaje śviedčańnie taho, što navukovaj histaryjahrafii biełaruskaha nacyjanalnaha ruchu ŭ saviecki čas prosta nie isnavała. Jana całkam zamianiałasia prapahandysckimi paskvilami, aŭtaram jakich nikoli nielha vieryć na słova. Navat cytaty za «historykami» z partbiletami treba abaviazkova praviarać!
