U 1938 hodzie na ŭsiu BSSR zastalisia 3 — try — adkrytyja carkvy: u Babrujsku, Oršy i Mazyry. U ich słužyli, z amal poŭnaj imaviernaściu možna mierkavać, zavierbavanyja NKVD ahienty, u zadaču jakich uvachodziła vyjaŭlać viernikaŭ-aktyvistaŭ.
Vyjaŭlenych — aryštoŭvali, «sudzili» pa artykułach ab «antysavieckaj dziejnaści». Heta značyć, zabivali abo adpraŭlali na 10—25 hadoŭ u kancłahiery. NKVD BSSR ličyła, što hetaha mała dla zboru infarmacyi, i narkam Nasiedkin* nakiravaŭ u CK VKP(b) prapanovu adkryć jašče 10—12 cerkvaŭ, u jakich by słužyli ahienty abo takija śviatary, jakija b svaimi pavodzinami dyskredytavali carkvu: «Dla bystroho naniesienija opierativnoho udara po antisovietskomu cierkovnomu aktivu i dla antirielihioznoho razłožienija otstałych rielihioznych mass sčitajem nieobchodimym dopustiť vozobnovlenije słužb v riadie cierkviej (10—12), kotoryje funkcionirujut i vopros o kotorych nie podnimałsia», — cytujecca ŭ knizie dakumient.
Kadry ź liku ahientury? Na ŭliku orhanaŭ unutranych spravaŭ pa stanie na 1938 stajali 15 śviataroŭ, 13 ź jakich byli źniaŭšy ź siabie san. 15 — na cełuju krainu.
Kniha Andreja Zajerki «Poruhannoje pravosłavije» — adna z samych strašnych knih, jakuju mnie daviałosia čytać.
Strašnych navat nie tym, što tam apisvajucca zabojstvy, katavańni, pieradavańnie aryštavanych śviataroŭ i jepiskapaŭ na raściarzańnie urkam u błatnyja kamiery — urkam, jakija sivych baciušak mačali ŭ parašu. Nie, jana najbolš strašnaja tym, što Zajerka pakazvaje miechanizm dziejańnia niaŭmolnaj mašyny, savieckich śpiecsłužbaŭ, jakoj nie było jak supraciŭlacca. Ani kampramisnaść mitrapalita Miełchisedeka, ani haračnaść jepiskapa Iaana (Pašyna), ani maładušnaść — takim jaho ličyła HPU ŭ dastupnych Zajerku dakumientach — Fiłareta (Ramienskaha), ničoha z hetaha nie ratavała ani carkvy, ani žyćcia. Nichto ź ich nie vyžyvie, a carkvu źniščać.
Heta paśla Carkvu dastanuć z archivaŭ u 1943 hodzie, kali Stalinu spatrebicca zakałychać pilnaść Ruźvielta i zachodniaj hramadskaj dumki. Lehalizavanuju Carkvu ŭkamplektujuć, pieravažna, ź liku acalełych śviataroŭ-infarmataraŭ NKVD. Ich vypuściać z łahieraŭ i viernuć da słužeńnia. Hetyja i stanuć jaje jepiskapami.
Zajerka, darečy, słaba raskryvaje losy śviataroŭ-ahientaŭ. Ichnyja losy było b cikava prasačyć.
Doŭhaja praca pa razvale
Kniha Zajerki pakazvaje — praz dakumienty z archivaŭ KHB, — jak HPU raździmała kanflikty ŭ carkoŭnym asiarodździ, spryjała im, jak staranna pracavała nad tym, kab u kožnaj jeparchii zaradziłasia niekalki płyniaŭ, kožnaja ź jakich spadziavałasia, što heta jana vyžyvie, što heta jana zachavajecca, a naležnaść da inšych śmiarotna niebiaśpiečnaja dla dušy ci dla cieła.
Zajerka ŭskryvaje miechanizmy paśladoŭnaj, mietadyčnaj, šmathadovaj pracy HPU i NKVD pa źniščeńni carkvy. Spačatku padtrymlivali słabych suprać mocnych, ambitnych suprać cichmianych. Nie davali ŭzmacnicca nivodnaj hrupie, trymajučy raŭnavahu siłaŭ, kab ni vakoł kaho nie mahło adbycca abjadnańnie.
Zajerka piša, jak HPU prymusiła mitrapalita Siarhieja pad pahrozaj zabojstva ŭsich śviataroŭ carkvy abviarhać zajavy zamiežnych cerkvaŭ pra pieraśled viernikaŭ u SSSR.
Jak paśla suda nad mitr. Miełchisedekam raspaŭsiudžvała čutki, byccam jon razam z usimi prysutnymi śpiavaŭ «Internacyjanał». Praŭda, aŭtar nie stavić pad sumnieŭ praŭdzivaść źviestak z dakumientaŭ HPU.
Zajerkava kniha ŭjaŭlaje saboj chaos dakumientaŭ, chaos cytat. Jon hladzić na tuju carkvu tolki vačyma kataŭ. Heta vialikaja zahana knihi. Jana pieradaje toj strach, ale nie pieradaje taho hieraizmu, jaki taksama byŭ.
Ci šmat było judaŭ?
Pa stanie na 1928 hod — paśla ŭsich pieršych chvalaŭ represij, kali ŭžo była aryštavana bolšaja častka jepiskapaŭ, kali mnohija adyšli ad carkvy abo pakinuli krainu, bačačy, kudy ŭsio kacicca, — u Biełarusi zastavałasia kala 1080 pravasłaŭnych śviataroŭ.
Tady, pa źviestkach HPU, u BSSR dziejničała kala 340 śviataroŭ, što adnosili siabie da Aŭtakiefalnaj pravasłaŭnaj carkvy, kala 430 śviataroŭ, viernych «cichanaŭskaj carkvie», i kala 310 «abnaŭlencaŭ».
A ŭ 1938-m, jak vyšej adznačałasia, na svabodzie ź ich zastavałasia ŭsiaho 15. Vychodzić, tolki 1,5% ź ich apuścilisia da takoj stupieni, što ich pakinuć na svabodzie da 1938.
Astatnija da hetaha momantu buduć abo zabityja, abo adpraŭlenyja ŭ kancłahiery. Za što? Za publičnaje čytańnie jevanhiella, za praviadzieńnie chrostu dziaciej… Za što chočaš.
Uładyki sprabavali roznyja taktyki. Mitrapalit Miełchisedek, da prykładu, usie 1920-ja šukaŭ kampramisaŭ, spadziejučysia zachavać carkvu ŭ novaj sistemie.
Moža, tre było supraciŭlacca?
Ci spraŭdžvajucca znakamityja słovy Sałžanicyna pra pamyłku tych, chto nie supraciŭlaŭsia? Što kab supraciŭlalisia NKVDystam sa zbrojaj, to i tyja bajalisia b?
Nie, akurat kampramis davaŭ šaniec vyžyć ci prynamsi pražyć daŭžej. A heta davała choć pryvidny, ale šaniec dažyć da śmierci tyrana abo źmieny mižnarodnaj situacyi, što mahło spynić kryvavuju miasarubku.
Tych, što supraciŭlalisia adkryta, zabivali adrazu.
Bolš talenavitych, najbolš zdatnych aryštoŭvali pieršymi. Mienš talenavitych, niepapularnych pakidali na svabodzie.
Carkva ŭ hieta
Spačatku, u pieršaj pałovie 20-ch, aryštoŭvali tych, chto ŭdzielničaŭ u niejkich akcyjach suprać savieckaj ułady. U druhoj pałovie 20-ch aryštoŭvali tych, chto vystupaŭ suprać savieckaj ułady na słovach. Ale heta nie pieraškadžała sudzić i tych, kaho prosta ličyli zanadta papularnym — sud nad krajnie strymanym mitr. Miełchisedekam adbyŭsia ŭ 1925.
Ad 1929 stali aryštoŭvać tych, suprać kaho i dokazaŭ nie było, ale ŭ prychodach jakich adbyvalisia bunty suprać savieckaj ułady.
Paśla, u 1930-ch stali aryštoŭvać i vysyłać usich zapar — prosta pa płanie razhromu.
Narešcie, nadyšoŭ 1937 hod, kali było pryniata rašeńnie pra kančatkovaje rašeńnie carkoŭnaha pytańnia. Stali pahałoŭna rasstrelvać usich — nie tolki tych, chto byŭ śviatarom, ale i tych, chto byŭ śviatarom kaliści.
15 hadoŭ carkva dziejničała ŭ hieta, pa ŭsich zakonach hieta. Strašny śpiektakl: apuskajecca ruka, vychoplivaje čałavieka. Astatnija zastajucca. Što chto robić? Hetaja sartraŭskaja, bykaŭskaja biezvychodnaść — voś što strašnaje ŭ historyi Uschodniaj Jeŭropy.
Žachaje i toje, što ŭsio heta zastavałasia praktyčna niezaŭvažnym zvonku. Zachad daviedaŭsia pra maštaby savieckich złačynstvaŭ suprać čałaviectva tolki ad emihrantaŭ, jakija akazalisia na Zachadzie. A pavieryŭ pa-sapraŭdnamu tolki paśla publikacyi vysokamastackaha «Archipiełaha HuŁAH».
Pad korań byli vyniščany patomnyja biełaruskija śviatarskija rody Kulčyckich, Kirkievičaŭ, Jasinskich, Rubanovičaŭ, Płyšeŭskich, Mackievičaŭ, Navickich, Śvirskich, Pastarnackich… Darečy, mnohija ź ich aktyŭna padtrymali ŭ 20-ia ideju biełaruskaj aŭtakiefalii, jakaja ŭ ciažkija hady źjadnała prykładna treciuju častku ŭschodniebiełaruskich pravasłaŭnych prychodaŭ.
56%
Što datyčyć litaraturnaha i navukovaha boku knihi, to kaniečnie, tam nie ŭsio hładka. Nie było ni redaktara, ni karektara, ni tym bolš navukovaha redaktara. Pamyłak, zbojaŭ masa. Što ž, chaj buduć pieravydańni, z navukovaj redakturaj.
Što najhorš — jość śpis krynic, ale niama spasyłak na kankretnyja krynicy paśla cytat. U vyniku ciažka krytyčna aceńvać cytaty.
Takoje ŭražańnie, što aŭtar śpiašaŭsia vydać zroblenaje, bajučysia, što nie paśpieje.
Vyvady Zajerki časam absalutna niełahičnyja. Jon piša, što «biełaruskaje hramadstva, u bolšaści svajoj, na dobraachvotnych pačatkach i navat z adcieńniem zadavalnieńnia paddałosia na dziaržaŭny ateizm». Ale chiba pryviedzienyja im fakty pasiŭnaha i aktyŭnaha supracivu nie śviedčać pra advarotnaje? Sam fakt, što na pierapisie ŭ kryvavym 1937 hodzie 56% savieckaha nasielnictva ŭparta nazvali siabie viernikami, piarečyć vysnovie aŭtara.
Naprošvajecca inšaja vysnova: saviecki režym byŭ dyktaturaj mienšaści, a dyktatura nie ličycca z dumkaj bolšaści. Maje značeńnie tolki padtrymka ŭzbrojenych apryčnikaŭ.
Apošni žest Fiłareta
…Uviesnu 1937 hoda, jepiskap Fiłaret (Ramienski), jakoha HPU, a paśla NKVD pakinuła na svabodzie apošnim, bo ličyła słabavolnym i bajaźlivym, zrabiŭ simvaličny žest: jon dazvoliŭ viernikam-katalikam malicca ŭ apošniaj adkrytaj pravasłaŭnaj carkvie Śviatoj Maryi Mahdaliny ŭ Minsku na Staražoŭcy. Usie katalickija carkvy na toj momant byli zakrytyja, a apošniaja pravasłaŭnaja praciahvała dziejničać. Fiłaret zahadaŭ śviataram chryścić dziaciej-katalikoŭ, dajučy im katalickija imiony, pa katalickim kalendary. U dastupnych aŭtaru archivach niama śviedčańnia, što jep.Fiłaret byŭ ahientam NKVD. Značyć, jaho žest byŭ zrobleny nie pa zładziejskim zahadzie, a ad dušy. Usie adzinyja stali.
Praz try miesiacy budzie aryštavany i Fiłaret, razam z apošniaj hrupaj samych maŭklivych minskich śviataroŭ. I rasstralany.
Dzie lažać? Pryhavoranyja da «VMN» — vysšiej miery nakazanija — u Kurapatach. Tych samych Kurapatach, dzie ciapierašnija pravasłaŭnyja jepiskapy nie słužać. I hety fakt, što nie słužać, mnohaje pra ich kaža.
(* Alaksiej Nasiedkin da pryznačeńnia ŭ BSSR u 1938 hodzie — načalnik UNKVD SSSR pa Smalenskaj vobłaści. U 1938 hodzie byŭ aryštavany, u 1940 — rasstralany i nie reabilitavany.)
