Выдавец Андрэй Янушкевіч зрабіў стаўку на «маладых», выпусціў «Гары Потэра» па-беларуску і хутчэй, чым у Расіі, надрукаваў працяг знакамітага рамана Януша Вішнеўскага «Адзінота ў сеціве». Мы паразмаўлялі з гісторыкам і заснавальнікам незалежнага выдавецтва «Янушкевіч» пра наступствы пандэміі, наклады беларускіх аўтараў і інтэлектуальны ўзровень беларускай эліты.
Фота Надзеі Бужан
— У час распаўсюджвання каранавіруса ў параўнанні з тэатрамі, кіно ці кавярнямі кніжныя інтэрнэт-крамы павінны трымацца нармальна. Як пачувае сябе ваш бізнэс?
— Спад продажаў вельмі адчувальны, тое ж у нашых калег, выдаўцы ў Еўропе таксама б’юць трывогу — малыя выдавецтвы і кнігарні, асабліва вузкай накіраванасці, могуць не выжыць. Мы яшчэ ў пачатку сакавіка адчулі не столькі наступствы пандэміі, колькі падзенне курса рубля, а для нас гэта балючае пытанне, бо правы на пераклады і друк кніг у цвёрдай вокладцы, які мы робім за мяжой, аплачваюцца ў валюце. Гэта не зможа не адбіцца на кошце выданняў для пакупніка, а яны для нашых заробкаў і без таго рэальна дарагія, бо варункі для кніжнага бізнэсу ў Беларусі ў параўнанні з іншымі краінамі не надта спрыяльныя. Нашы выдаўцы, напрыклад, плацяць вялікі падатак даданай вартасці, а ў суседзяў дзяржава альбо зніжае яго, альбо скасоўвае.
— То-бок дзяржава можа зрабіць кнігі таннейшымі?
— Канечне, яна абавязана падтрымліваць тое, што мае безумоўную культурную каштоўнасць, не зважаючы на прыналежнасць да дзяржаўных структур. Я лічу, ад падзелу выдавецтваў на дзяржаўныя і прыватныя трэба пазбавіцца — аб’ектам павінен быць канкрэтны праект, і калі ён нешта значыць для культуры, дзяржава мусіць звярнуць на яго ўвагу.
— А што вы скажаце пра каранавірус як гісторык — як, на ваш погляд, пандэмія паўплывае на свет?
— Яна, па-першае, паўплывае на эканоміку, а праз гэта і на тую ж сферу культуры: як выдавецтва, мы пакуль не адчулі моцных крызісных праяў, але цудоўна ўсведамляем, што наступствы могуць быць катастрафічнымі, а культура, адпаведна, і грамадства, магчыма, акажуцца ў стане стагнацыі. З іншага боку, ёсць надзея, што друкаваная кніга ў выніку набудзе большую каштоўнасць, а мець прыгожае выданне будзе як мець брыльянт у калекцыі. Ужо сёння з прадукту штодзённага попыту кніга ператвараецца ў нейкую эстэцкую рэч, валоданне якой сведчыць аб прыналежнасці да вышэйшага класу. З больш глабальнага — магчыма, трансфармуюцца культ спажывання і пабудаванае на спажывецкіх інстынктах разуменне поспеху. Чалавек стане больш узважліва ацэньваць рэчы і выдзяляць тое, што мае сапраўдную каштоўнасць, адпаведна, памяняюцца законы, па якіх працуюць рэкламшчыкі і піяршчыкі, а ў выніку ўсё гэта мае прыемным чынам адбіцца зноў жа на кнігах.
— Як вы ацэньваеце дзеянні дзяржавы ва ўмовах распаўсюджвання каранавіруса?
— Палітыка дзяржавы бянтэжыць мяне нежаданнем прымаць факты і вучыцца на чужых памылках, хаця яна цалкам заканамерная і паходзіць з логікі, па якой існуе і працуе наша ўлада.
Я маю на ўвазе хаця б увядзенне каранціну: я не спецыяліст, але бачу, што робяць суседнія дзяржавы. Тое, што каранцін стаў масавай з’явай, павінна стаць пэўным сігналам, а ў нас рашэнні часта прымаюцца па прынцыпе «мы самі з вусамі», маўляў, навошта нам у кагосьці вучыцца, мы і самі ўмеем трактары рабіць. Такая пазіцыя часта прыводзіць да вынаходніцтва ровара: мы проста неэфектыўна трацім сілы і час.
— Перайду да выдавецкай дзейнасці: вы пачыналі з жанра нон-фікшн, бо ў Беларусі, па вашых словах, існуе голад па гістарычнай літаратуры…
— Трэба ўдакладніць: хоць у нас і ёсць гістарычная літаратура, у большасці выпадкаў яна ўяўляе сабой кансерватыўныя навуковыя кнігі, напісаныя на стары капыл. У свеце крыху іншы трэнд: кніжны прадукт такога кшталту адрозніваецца і па фактуры, і па форме падачы. Гісторыі расказваюцца больш дынамічна, у праблемным ключы, нават з укручваннем дэтэктыўнай лініі, бо ў наш тэхналагічны век, калі канкурэнцыю літаратуры складаюць тэлебачанне і YouTube, кніжны рынак павінен быць жвавейшы. Сёння нон-фікшн — гэта кніга, з якой ты можаш класна і карысна прабавіць час. Такога ў нас не хапае, часам здаецца, што на дварэ 2020 год, а ў кнігах — 1995-ы, хоць і ёсць прыемныя выключэнні.
— Але ж вам было з чым працаваць.
— Калі б гэта было штосьці стабільнае! У нашага скурчанага кніжнага рынку ёсць праблема: у аўтараў адсутнічае матывацыя, бо праз літаратуру ў Беларусі ты не атрымаеш медыйнага прызнання, не станеш знакамітым і не заробіш добры ганарар. Прафесійных пісьменнікаў, якія жывуць за кошт сваёй творчасці, у нас папросту амаль няма, а гэта паказчык заняпаласці сферы літаратуры. Ні дзяржавай, ні выдавецтвамі не вядзецца сістэмнай працы, а ў ланцужок «аўтар — выдавецтва — кнігарня» тым часам абавязкова трэба ўключыць рэкламу і прамоцыю, эфектыўны мерчэндайзінг у кнігарнях, літаратурных аглядальнікаў у СМІ, якіх у нас таксама амаль няма. У талентаў, каб яны не ішлі ў праграмісты ці хакеісты, апроч творчай павінна быць матывацыя кшталту «калі я напішу кнігу — стану знакамітым». У нас жа можна напісаць выдатную кнігу і не стаць знакамітым, бо яе ніхто не прачытае.
— Вы працуеце ў асноўным з беларускамоўнай літаратурай. Якое месца яна займае ў краіне, дзе так шмат месца аддадзена рускамоўнай?
— Як бы мы ні напіналіся з рускай мовай і ні імкнуліся быць лепшымі за Маскву, у нас гэта не атрымаецца — у прасторы рускай літаратуры мы будзем толькі гульцом рэгіянальнага, калі не правінцыйнага, значэння. А дзякуючы беларускай мове мы можам быць унікальнымі. Шкада, шмат хто гэтага не разумее і разменьваецца на тое, каб быць часткай рускага свету.
— А ці стаў у апошнія гады беларускамоўны сегмент кніжнага рынку мацнейшы?
— Беларуская літаратура даволі моцная, але ў ёй мала добрых твораў масавых жанраў, хаця пісаць дэтэктывы, фантастыку і жаночыя раманы ў нас шмат хто можа.
Праблема зноў жа ў матывацыі аўтараў уваходзіць у гэты бізнэс, дзе ўсё пушчана на самацёк і кіруецца незразумелымі правіламі. Я, напрыклад, так і не зразумеў, чаму «сацыяльна значную літаратуру», якая падтрымліваецца дзяржавай, у нас выпускаюць толькі дзяржаўныя выдавецтвы.
— Якія кнігі вы бачыце сэнс перакладаць на беларускую мову, улічваючы, што большасць ужо існуе на рускай? Напрыклад, ці мае належны попыт у чытачоў пераклад «Гары Потэра»?
— Ён мае не проста належны, а ў параўнанні з іншымі кнігамі шалёны попыт. Здавалася б, хто будзе купляць кнігу дваццацігадовай даўніны на беларускай мове? Хіба калекцыянеры, фанаты і тыя, хто прынцыпова чытае толькі на беларускай. Усё аказалася інакш: попыт вялікі, і большасць пакупнікоў — рускамоўныя. Я разумею, чаму так адбываецца: мы ж увесь час кажам, што Беларусь — незалежная дзяржава, а што ўласна яе такой робіць? Дык вось беларускае выданне «Гары Потэра» дае нагоду ганарыцца прыналежнасцю да сваёй нацыі, хаця, можа, гэта і пафасна гучыць. Мне здаецца, матывацыя «гэта наша кніга, а не расійская» працуе. Мы таксама стараемся глядзець, да чаго яшчэ не дайшлі расійскія кнігавыдаўцы і спрабуем іх апярэдзіць — мы хутчэй, чым у Расіі, выдалі працяг знакамітага рамана Януша Вішнеўскага «Адзінота ў сеціве». Праз месяц у нас выйдзе кніга «Тыль» самага чытанага нямецкага пісьменніка Даніэля Кельмана, што ўвайшла цяпер у шорт-спіс Букераўскай прэміі, — ні расіяне, ні палякі пакуль не зрабілі пераклады.
— Што да беларускай мастацкай літаратуры, якіх аўтараў можна выдаваць нават без чытання «рукапісу»?
— Смела можна выдаваць Святлану Алексіевіч, Альгерда Бахарэвіча і Віктара Марціновіча: свой наклад так ці інакш прадасца.
Я лічу, кніжны рынак павінен жыць перадусім актуальнымі творамі і ставіць на сучасную літаратуру. Мы зрабілі Купалу, Коласа, Багдановіча, Караткевіча ідаламі і нястомна махаем гэтымі сцягамі, але гэта сведчыць пра слабасць нашай пазіцыі.
— Па мерках прыватнага выдавецтва што сёння значыць «добра прадаецца»?
— Наша планка — тысяча экзэмпляраў. Калі такі наклад разыходзіцца за паўгода — гэта вялікі поспех, калі за год-паўтара — проста поспех, але рэдка хто такой планкі дасягае.
Так прадаюцца «Мае дзевяностыя» Альгерда Бахарэвіча, дзіцячая кніга «Кот Шпрот» Ганны Янкуты, «Вядзьмар» Анджэя Сапкоўскага, дэтэктыў «Акулярнік» Катажыны Бонды. Добрых продажаў можна дасягнуць масавай літаратурай і папулярнымі жанрамі, як і ва ўсім свеце, а за кошт гэтага атрымаць сродкі на культурна важныя праекты.
— А які звычайны наклад для новага ў беларускай літаратуры імені?
— Дзвесце. Дэбютанты — гэта заўсёды рызыка, кніга можа выстраліць, а можа не выстраліць, нават няўдалая вокладка можа паўплываць. Андрусь Горват вось выстраліў, але дэбютныя кнігі, якія становяцца бестселерамі, — выключэнне.
— Не так даўно негатыўную рэакцыю ў нашай краіне выклікала выказванне Дзмітрыя Быкава аб тым, што ў Беларусі «жудасная дэградацыя на ўсіх узроўнях». Што вы думаеце наконт яго слоў?
— Я цалкам на баку Дзмітрыя Быкава,
тыя, хто ў нас лічацца элітай ці лідарамі думак, часта пазбаўлены самакрытыкі і адчування рэальнасці.
Калі б такое меркаванне прагучала ў якой Амерыцы ці Германіі, была б зусім іншая рэакцыя, а маскалям, маўляў, не дазволім. Я даўно сачу за творчасцю Быкава і бачу, што ён чалавек з глыбокай рэфлексіяй, дарэчы, тыя словы былі сказаны ў даволі дыпламатычнай форме. Для мяне яны сталі чарговай нагодай задумацца аб тым, што тут робіцца. Год таму з дапамогай выдавецтва «Інбелкульт» мы выдалі біяграфію Уладзіміра Някляева аўтарства Сяргея Шапрана — фундаментальную працу на пяцьсот старонак. Як вы думаеце, колькі рэцэнзій на яе выйшла? Ніводнай, і так шмат з якімі кнігамі. З аналітыкай у нас праблема ва ўсіх сферах: рэдка ўбачыш, каб віравала думка, каб вялася экспертная аналітыка, каб на падставе глыбокіх ведаў агучваліся прагнозы. Адсутнасць аналітычнага стрыжня ў нашых інтэлектуалаў і запозненае рэагаванне на падзеі — прыкмета, можа, і не дэградацыі, але нізкага ўзроўню.
— Вы сказалі, што наша эліта пазбаўлена адчування рэальнасці — што гэта значыць?
— Мне часта здаецца, што ў свядомасці людзей ёсць буйкі, за якія нельга заплываць, адсюль адарванасць ад рэальнасці, прымітыўная ідэалагічная заангажаванасць, стэрэатыпнае ўяўленне пра гісторыю і сучаснасць Беларусі і папросту нежаданне глядзець праўдзе ў вочы. Калі ты скажаш некаму, што праўда вочы коле, цябе абвесцяць ледзь не ворагам, гэта тычыцца тых жа слоў Быкава — адкуль такая нецярпімасць? Паглядзіце на літаратурную крытыку: вось як аб мёртвым гавораць альбо добра, альбо нічога, так у нас і пра кнігі, бо інакш у асобе аўтара можна нажыць ворага.
— А ці дало нейкі імпульс нашай літаратурнай сферы ўручэнне Нобелеўскай прэміі Святлане Алексіевіч?
— У мяне была ілюзія, што ў свеце яно выкліча інтарэс да беларускай літаратуры, але, па-першае, мы самі не скарысталіся шансам яе прасунуць, па-другое, цікавасці да самабытных беларускіх аўтараў з-за мяжы я таксама не ўбачыў.
Праз год ці два пасля ўручэння нямецкія эксперты па выдавецкай справе праводзілі ў Мінску семінар, і я задаў ім пытанне, ці з’явіўся пасля нашага Нобеля ў Германіі інтарэс да беларускай літаратуры. Адказ мяне шакіраваў: «А прычым тут вы? Алексіевіч жа руская пісьменніца».
— Можа, прэмія прастымулявала чытацкую актыўнасць у самой Беларусі, маўляў, вось у нас ёсць уласная сучасная літаратура і яна вартая ўвагі?
— Тое, што прастымулявала інтарэс да творчасці Алексіевіч, гэта дакладна, а да беларускай літаратуры ўвогуле — не. Я не ўбачыў павелічэння накладаў, а гэта галоўны крытэрый. Апошнія год-два, наадварот, назіраецца пэўны заняпад, што бачна па колькасці цікавых выдадзеных кніг, па інтарэсе людзей да прэзентацый і ўвогуле па зацішшы на культурным полі.
— Калі казаць пра нашу культуру, каму б вы далі Дзяржаўную прэмію?
— Я ўвогуле супраць прэмій, беларусаў трэба адвучваць ад халявы. Найлепшая прэмія — гэта ганарар пісьменніка. Спадзяюся, такую атрымаў Андрусь Горват, прадаўшы некалькі тысяч сваіх кніг. А калі сядзіць нейкі чыноўнік і вырашае, каму даць прэмію, — гэта смешна, асабліва ў нашых варунках, дзе ўсё гэта ператвараецца ў кланавыя войны і міжсабойчыкі.
— А хто з герояў беларускай гісторыі вам падаецца недаацэненым?
— Магу дакладна сказаць, што
пераацэнены, напрыклад, Леў Сапега, адзежа нацыянальнага героя яму не пасуе. А яго блізкі сучаснік Рыгор Хадкевіч недаацэнены. Шмат якія імёны абраслі міфамі і сталі ідаламі, гэта датычыць таксама Купалы і Коласа — калі ўжо нам пакажуць жывых людзей?
Я паглядзеў трэйлер фільма «Купала» і ўжо ведаю, што гэта будзе, задачы паказаць жывую асобу тут не стаяла.
— Можа, наадварот, мы надта часта аддаём людзей, што належаць нашай зямлі, на карысць іншым культурам?
— Грамадства, якое стварае сабе ідалаў і схільнае да ідалапаклонніцтва, — слабое. Мы пазбягаем самааналізу і крытычнага погляду на гісторыю, а
калі хочам быць моцнымі, трэба разбіць гэтых ідалаў і паглядзець праўдзе ў вочы: не заўсёды мы былі прыгожыя і гераічныя.
Гэтым павінна займацца эліта краіны, бо для чаго яшчэ яна існуе, гэта ж не ідэалагічна-абслугоўваючы персанал. У нас складаны шлях самаідэнтыфікацыі —
нам вельмі хочацца назваць ВКЛ беларускай дзяржавай, а гэта далёка не так; мы ганарымся Скарынай, але не любім згадваць факт, што надрукаваныя ім на беларускай мове кнігі аказаліся незапатрабаваныя; мы радуемся, што нам удалося прывезці Берасцейскую Біблію, а яна, хоць і на тэрыторыі сучаснай Беларусі, была выдадзена на польскай мове і служыла фактычна інструментам паланізацыі.
На чужым славу не зробіш. Тут не тое, што мы камусьці штосьці раздаём, а тое, што нашае — павінна быць сапраўды нашым.
Бліц
— Якая кніга вас найбольш уразіла за апошні год?
— Кожны год я адкрываю для сябе новага пісьменніка, які дазваляе па-новаму паглядзець на літаратурнае майстэрства. У мінулым годзе гэта быў канадзец Робертсан Дэвіс. Проста задавальненне!
— Кніга, якую вы ніколі не сталі б выдаваць?
— Калі да мяне прыйдзе заказчык і выкладзе грошы, выдам хоць чорта лысага. А калі сур’ёзна, то ідэалагічна ангажаваную літаратуру і ўсё, што са знакам нецярпімасці і зла.
— Найлепшы від мастацтва пасля літаратуры?
— Кіно і музыка.
— Любімы рэжысёр?
— Такога няма. З найлюбімейшых — Таранціна, безумоўна, Копала, Гайдай, Скарсэзэ. Я ўсёедны, абы кіно было харошае.
