Пасёлак Шчасце, за 5 кіламетраў ад Луганска, знаходзіцца з украінскага боку ад лініі размежавання. Яшчэ нядаўна ён быў адным з самых гарачых пунктаў у зоне АТА — і ў любы момант можа стаць гарачым месцам зноў.
Стэла на ўездзе ў горад шчарбатая ад куляў. «Фатаграфуй, — кажуць мне, — яе любяць здымаць журналісты.
Цяпер тут стаіць крохкая цішыня. Страляніна на ўскраіне не лічыцца, яна бывае амаль кожны вечар. Ніхто ўжо не звяртае ўвагі на раздзельнае, акцэнтаванае «та-та-та» буйнакалібернага кулямёта дзесьці на блокпаcту за горадам. Тут чулі і страшнейшыя гукі: свіст мінаў і агідны віск паветра, які рассякаецца ракетамі «Граду».
Шчасцеўцы адрозніваюць на слых мінамёт калібра 82 мм ад 120 мм. Для дзяцей «Васілёк» і «Півоня» даўно не кветкі. Настаўнікі супакойвалі дзяцей падчас абстрэлу: «Дзеці, гэта дрэва зламалася». — «Не, гэта па нас страляюць, чуеце? — сказаў першакласнік. — А зараз пойдзе атветка».
Я заязджаю ў горад з украінскімі валанцёрамі, каб правесці тут 4 дні і зразумець, як жыў і жыве горад на лініі фронту.
«Шчасце» — жоўтым па блакітным, з боку ўезду акуратна дапісана: «назаўжды наша».
З боку выезду — каб бачылі людзі, якія выязджаюць з прыфрантавой зоны, — да «Шчасця» дапісалі: «пачынаецца адсюль».
Шчасце — пасёлак энергетыкаў побач з Луганскай ЦЭС. Да вайны ён лічыўся часткай Луганска, уваходзіў у склад Кастрычніцкага раёна. Цяпер — адразу за Шчасцем, па рацэ Северскі Данец, праходзіць лінія размежавання з тэрыторыяй, падкантрольнай ЛНР. Так горад апынуўся на лініі фронту.
На тым баку Данца як на далоні бачная пануючая вышыня, Вясёлая Гара, на якой размешчаныя мінамётныя пазіцыі сепаратыстаў. За Вясёлай Гарой — сам Луганск.
Усё блізка, усё змяшалася і пераплялося на гэтай дзіўнай вайне. З Вясёлай Гары ляцяць міны, па Луганску ідзе адказ — а ЦЭС, якая знаходзіцца на ўкраінскай тэрыторыі, працягвае забяспечваць ЛНР электраэнергіяй.
* * *
Медыкі батальёна «Айдар» згаджаюцца даць прытулак мне на чатыры дні ў гарадской бальніцы, дзе яны занялі адзін паверх пад вайсковы шпіталь. І вось мы едзем па горадзе на першую экскурсію. За рулём малады пахмурны хлопец з Вінніцы, у даваенным жыцці — Андрэй, анестэзіёлаг абласной бальніцы. У ваенным жыцці — начальнік медслужбы «Айдара», пазыўны Докі.
У Шчасці сонечна і ціха. Ціха да звону ў вушах, як у аглушанага выбухамі чалавека.
Абстрэлы прыпыніліся месяц таму, пасля падпісання Мінскіх пагадненняў. Горад вымеў пабітае шкло і пачаў закопваць варонкі. Але разбурэнні дагэтуль бачныя паўсюль.
Разнесеная кутняя кватэра на вуліцы Рэспубліканскай — «Сюды трапіў снарад, загінула жанчына, яе бэлькай забіла, недзе там бэлька валялася са слядамі крыві».
Анлайн-лінія фронту ў Данбасе
Побач з домам стаяць цэлыя жаночыя боцікі на аддачу. Пэўна, проста супала. Але ніхто не бярэ.
Яшчэ адна разбітая кватэра — пападанне ў дах. Ускрытая плоць хатняй утульнасці, маленькага інтымнага свету — кілім, лямпа, батарэя.
— Едзем назад? — пытаецца Докі. — Варонкі я табе і каля бальніцы пакажу.
На бальнічную тэрыторыю міны і снарады падалі не адзін раз. Прамое пападанне знішчыла адну з хуткіх. Яе абгарэлы каркас медыкі да гэтага часу з задавальненнем паказваюць новенькім журналістам у якасці мясцовай страшылкі. Пашанцавала: у машыне ў той момант нікога не было.
Страшнейшая іншая гісторыя. 26 верасня 2014 проста на тэрыторыі шчасцінскай бальніцы падчас абстрэлу загінула маладая жанчына, якая прыйшла на прыём. У аднаго з лекараў застаўся здымак — у той момант яе яшчэ спадзяваліся выратаваць.
Чужыя сярод сваіх
— Дзякуй, далей я сама, — кажу я Докі, выходзячы з машыны. — Увечары буду ў вас.
— Асцярожней тут, — кажа ён.
— А каго мне баяцца?
— Мясцовыя не вельмі нас любяць, — унікліва кажа ён. — А нашы абавязкова будуць пытацца дакументы: у цябе не мясцовы акцэнт і ты з фотаапаратам.
Вуліцы купаюцца ў цішыні, сонечным святле і буркаванні галубоў. Недалёка ад бальніцы працуе аддзяленне «Новай пошты» — яна дастаўляла грузы ў Шчасце нават падчас абстрэлаў.
У агульнай чарзе па пасылкі стаяць пенсіянеры, мясцовая моладзь і вайскоўцы. Якраз прыбыў фургончык «Новай» — два мужыкі, крэкчучы, выгружаюць адтуль новенькую пральную машыну: нават цяпер у Шчасці хтосьці купляе дарагія рэчы.
На цэнтральнай плошчы шпацыруюць мамы з дзецьмі. Аня з маленькім Клімам бязбоязна дазваляе сябе фатаграфаваць.
Яе муж Косця пахмурнее і адварочваецца ад камеры.
Косця — міліцыянт, Аня — міліцэйскі псіхолаг. Яны працавалі ў Луганску, восенню з'ехалі адтуль у Шчасце, калі зразумелі, што ЛНР — надоўга. Падчас абстрэлаў згрэблі дзіця і адправіліся пераседжваць у сваякоў у Харкаўскай вобласці.
«Цяпер ціха, мы вярнуліся. Крамы ўжо працуюць, праўда, цырульня так і не адчынілася, ні пастрыгчыся, ні манікюр зрабіць», — кажа Аня.
«А калі зноў пачнуць абстрэльваць?»
«Не ведаю, — спадылба кажа Косця. — Проста не ведаю, што тады рабіць. Напэўна, паедзем назаўжды».
«Пра палітыку не будзем гаварыць. Мы — дзяржаўныя служачыя, нам нельга», — папярэджваюць яны. І чамусьці азіраюцца на пусты пастамент сярод плошчы: там стаяў Ленін, але яго яшчэ ўвосень скінулі байцы з «Айдара».
Праз плошчу наўскос ідуць два маладыя хлопцы ў камуфляжы, з шаўронамі «Айдара» і аўтаматамі за плячом. Ідуць да мяне.
«Добры дзень, а хто вы і адкуль?»
Я паказваю пашпарт і прэс-карту. Слова за слова — праверка дакументаў ператвараецца ў шпацыр. За кампанію мы даходзім да брамы школы міліцыі — дыслакацыі «Айдара».
Ля варот разгружаюць свой міні-бус валанцёры, з імі гавораць двое вартавых. Да людзей у форме бокам падыходзіць пажылая жанчына на мыліцах.
— Хлопчыкі, дайце таблетак абязбольвальных, калі ласка. У мяне суставы хворыя, а грошай няма на таблеткі. Так нага баліць, сіл няма, калі ласка, хлопчыкі…
— Няма ў мяне таблетак, — бурчыць вартавы. — Усе ходзяць, просяць… А ў саміх сваякі за ЛНР ваююць. Сыны і ўнукі вашы дзе? У апалчэнні? Чаму не клапоцяцца пра вас?
—У мяне ўнук добры, — мармыча яна. — Прыгожы. Ажаніўся, я яму кватэру ў Лісічанску аддала. У яго ж сям'я, дзеці. Толькі не прыязджае сюды, грошай не дае бабулі. А так ён у мяне добры…
Дзяўчына-валанцёр вырывае са скрыні з лекамі для вайскоўцаў пачак абязбольвальных таблетак і паспешліва суне ёй. Вартавы адварочваецца і робіць выгляд, што не бачыць.
Жанчына прагна прыціскае да сябе ўпакоўку. У яе трасуцца рукі.
* * *
Адносіны мясцовых жыхароў з вайскоўцамі — складаная і балючая тэма. Многія шчасцеўцы падтрымлівалі або падтрымліваюць ЛНР. «Тут 80% «сепараў», ты даеш бабулі 10 грыўняў на хлеб — а яна цябе ў бога і ў душу, у маць услед», — злосна кажа мне баец «Айдара» з пазыўным Шаман. «50 на 50 %. Многія — «нашы», — не пагаджаюцца іншыя байцы.
Расейскія СМІ зрабілі з батальёна «Айдар» жупел — заходнеўкраінскіх «карнікаў» з рукамі па локаць у крыві снегіроў і немаўлят. Рэчаіснасць падобная да прапаганды не болей, чым абяцанні «сцерці Амерыку ў радыеактыўны попел» — на паводзіны душэўна здаровага чалавека.
Выбітае і ўжо зашытае ДСП акно — «Тут міна заляцела праз акно проста ў кватэру. Пашанцавала: уся сям'я сядзела ў суседзяў». Каля пад'езда — абломкі былой мэблі, развалены халадзільнік. «Вынеслі смецце і сталі жыць далей. Жыць жа неяк трэба».
Рэчаіснасць — яна заўсёды складанейшая.
«Айдар» — добраахвотніцкі батальён, які фармальна ўвайшоў у склад Узброеных сіл Украіны (але па факце даволі слабакіраваны). Тут служаць і мясцовыя, луганчане, і хлопцы з Заходняй Украіны. Большасць сапраўды прыйшлі «бараніць радзіму». Але трапляюцца і такія, што п'юць, і наркаманы, і раней судзімыя, прызнаюцца самі байцы. Адзіным адборам у батальён да апошняга часу была асабістая гутарка з камбатам.
У першым складзе было шмат майданаўцаў: «Многіх ужо няма, у нас былі вялікія страты летам і восенню. Найлепшыя людзі загінулі».
«Большасць — украінцы, замежнікаў — адзінкі. Ёсць руская дзяўчына, ёй 19 гадоў, яе пазыўны — Валькірыя. Ёсць некалькі грузінаў, быў адзін паляк. Маладыя прыбалты былі, але з'ехалі», — распавядаюць байцы.
«На вайне няма чорных і белых, усе мы тут шэрыя, як мышы». Былі выпадкі марадзёрства і «аджыму» машын, гэта кажуць і мясцовыя, і самі вайскоўцы. І ў той жа час — за зіму байцы «Айдара» раздалі больш за 12 тон гуманітарнай дапамогі, даязджаючы з ёй у самыя неспакойныя пункты ўздоўж лініі размежавання: Трохізбёнку, Станіцу-Луганскую, якія пацярпелі яшчэ больш, чым Шчасце.
Сур'ёзныя канфлікты з удзелам байцоў разбірае вайсковая камендатура, «несур'ёзныя» (дзе не ўжывалася зброя, не было параненых ці забітых) імкнуцца спускаць на тармазах. Мясцовыя ставяцца да арміі насцярожана. Вайскоўцы адказваюць падвышанымі мерамі бяспекі, што мяжуюць з паранояй. Звычайная з'ява для любой вайны. Пры спробе сфатаграфаваць размяшчэнне вайсковай тэхнікі або ўладкаванне блокпаста вас напэўна затрымаюць. І, можа быць, паб'юць. І на ўкраінскай тэрыторыі, і на тэрыторыях ЛНР/ДНР ёсць мясцовыя жыхары, якія збіраюць інфармацыю і перадаюць яе праз лінію размежавання, працуюць артылерыйскімі наводчыкамі. Іх ненавідзяць больш, чым узброенага праціўніка. Такая дзіўная вайна: цяжка адрозніць «сваіх» ад «чужых».
У маразы гэта было пытанне жыцця і смерці: вокны забівалі ДСП, затыкалі матрасамі і падушкамі, завешвалі коўдрамі.
Вартаўнік брату свайму
Восенню мінулага і ў пачатку гэтага года Шчасце кожны дзень абстрэльвалі з мінамётаў і рэактыўнай артылерыі. Падчас абстрэлаў пацярпела палова ўсяго жылога фонду (з улікам выбітых шыбаў). Самым страшным быў месяц ад 15 студзеня да 15 лютага. Да сярэдзіны лютага з 14 тысяч насельніцтва засталося каля 3 — астатнія з'ехалі.
— Жудасная была ноч з 14 на 15 лютага, — распавядае мне Аліна. Аліне 65 гадоў, і 60 з іх яна пражыла ў Шчасці. А цяпер мы ідзём па сонечных напаўпустых вуліцах, і яна не пазнае свой горад. — Вось так павіншавалі нас з Днём святога Валянціна. 14 лютага ўвесь дзень сядзелі па кватэрах, баяліся па хлеб выйсці. Ноччу ўсё калацілася, дом ходырам хадзіў, мацней за ўсё бабахала проста перад поўначчу, быццам вырашылі нагуляцца перад перамір'ем. А потым поўнач — і цішыня… Мы спачатку не маглі паверыць, нават страшна, такая цішыня…
У шчасцеўскай бальніцы я чатыры ночы буду начаваць у палаце з такім акном — яго выбіла выбуховай хваляй, медыкі завесілі яго коўдрай і зацягнулі цыратай знутры. Жыць у такім памяшканні — холадна. Нават пры плюсавай тэмпературы.
За зіму валанцёры прывезлі ў Шчасце 60 з лішнім рулонаў цэлафанавай плёнкі. Жылбудсэрвіс раздаваў яе пацярпелым. Пенсіянерам і хворым дапамагалі камунальнікі, астатнім даводзілася спраўляцца сваімі рукамі. Плёнкі хапіла не ўсім, многія да гэтага часу крыўдзяцца і лічаць, што плёнку «раскралі».
— Што, не раскралі яе ўкропы твае? — далучаецца да нашай гутаркі немалады высокі мужчына — сусед Аліны.
— Чаму гэта яны «мае», — крыўдзіцца Аліна.
— А што, мае хіба? Сваіх я вось сяджу і чакаю… — жмурыцца ён і змаўкае.
— Языком не балбачы, чакае ён! Са мной вось дзяўчына з Мінска, журналістка, будзе пісаць пра нас.
— Ты мне скажы, журналістка. Вось ты верыш, што рускія маглі збіць «Боінг»? Што яны нас абстрэльваюць? Я — не веру. Я сам рускі, з Находкі — ведаеш такі порт на Далёкім Усходзе? Вось гэта жыццё было, пры СССР! Мы хадзілі ў Лацінскую Амерыку, на Кубу. Жыццё… Навошта я толькі пагадзіўся пераехаць у гэтую ж*пу…
— А хто, на вашую думку, абстрэльвае горад? — пытаюся я.
— Украінцы, вядома!
— Як вы думаеце, навошта яны страляюць па сваёй тэрыторыі? Тут жа поўным-поўна ўкраінскіх салдат.
— Я, думаеш, ведаю, навошта? Яны ж нацыкі!
— Нацыкі? — перапытваю я.
— Ну так, вось маю дачку… гэта… Дыскрымініравалі, — ён з цяжкасцю вымаўляе слова, — у інстытуце за рускую мову.
— Як менавіта?
— Яна вучылася ў Луганскім універсітэце імя Шаўчэнкі, яшчэ да вайны. Па-ўкраінску яна не надта гаворыць, устаўляе рускія словы. Здавала іспыт па ўкраінскай мове, а выкладчыца ў яе такая бандэраўка!.. Сказала: «На экзамене гаварыце на дзяржаўнай мове, а не на замежнай». Сволач.
— Дык а экзамен дачка здала? — пытаюся я.
— Здала.
— А цяпер яна дзе?
— Скончыла ўніверсітэт, працуе ў Харкаўскай вобласці.
— Хіба цяжка вывучыць украінскую мову? Я сама з Расіі, мае бацькі пераехалі сюды, калі я яшчэ вось такая была (паказвае рост 4—5 гадовага дзіцяці). У майго мужа маці — украінка, а бацька наогул паляк. Хто паруску гаворыць — я з тым па-руску, а хто па-ўкраінску — з тым па-ўкраінску. Мы ж усе тут… браты? — няўпэўнена кажа Аліна.
— Прывет! — яна махае рукой пажылому мужчыну. Пенсіянер, дзядзька Міша, паліць на балконе — сонечны дзень, цішыня. У яго доме на вуліцы Матросава засталіся лічаныя жыхары.
«У нашым пад'ездзе толькі двое, — удакладняе ён. — Я і яшчэ адна жанчына з трэцяга паверха. Суседзі, якія з'ехалі, пакінулі ключы ад кватэр. Я тут як вартаўнік. Хаджу, катоў кармлю. Яны сваіх катоў павыпускалі на вуліцу.
Катоў тут і праўда шмат. Яны нязвыкла дагледжаныя і даверлівыя. Замест таго, каб уцякаць, ціснуцца да ног бабулек ля пад'езда.
* * *
Аліна падводзіць мяне да суседак: «домсавет» хоча пазнаёміцца.
— Вы навошта аж з Беларусі сюды прыехалі? Беларусаў хіба цікавіць, што ў нас тут?
— Цікавіць, — кажу.
— Пра што хочаце напісаць?
— Хачу паказаць, як тут усё на самай справе. Ведаеце, у Беларусі ёсць людзі, якія хочуць зрабіць у нас Віцебскую народную рэспубліку.
— Напішыце, што мы аднаго хочам: каб ціха было. У нас і без таго галеча, дык яшчэ і гэта «палачэнне» [маецца на ўвазе «апалчэнне», сепаратысты — ДК]! Калі страляюць, здаецца, што душа з целам развітваецца. Каму гэта трэба? Вось яны арганізавалі Луганскую і Данецкую рэспубліку — і ў іх ні заробкаў, ні пенсій няма, а як людзям жыць? Хай Беларусь ведае: ніякіх гэтых вось рэспублік! Так і напішыце!
— Дачка, а пагавары з намі па-беларуску, — просіць адна жанчына. — Яно ж падобна да ўкраінскай, усё зразумела і так прыгожа…
Я пераходжу на беларускую — і думаю: чорт, ну і як потым пра гэта ўсё пісаць?
Так і напісала.
Вайна не выбірае
Вайна не прыходзіць да нейкіх «асаблівых», «іншых», «падрыхтаваных» людзей. Кожны, у чыё жыццё яна ўрываецца, глядзіць на першыя дзіркі ад асколкаў у сцяне ўласнага дома з адным і тым жахам і разгубленасцю.
Уявіце сабе, што вы, у сваім маленькім пасёлку, дзе вучэнні па грамадзянскай абароне праходзілі апошні раз гадоў дзесяць таму, — што вы прачнуліся ноччу ад грукату выбухаў. Што адбываецца? Куды бегчы?
Украінскі гарадок Шчасце, прыгарад Луганска, які апынуўся на лініі фронту ўвосень 2014 года, не быў гатовы да вайны. Як не быў бы да яе гатовы любы беларускі горад.
У верасні пачаліся мінамётныя абстрэлы Шчасця з тэрыторыі ЛНР. Многія жыхары чакалі, пукуль яны скончацца, у сваіх дамах: проста таму, што побач не было склепа, які б мог стаць бамбасховішчам. У студзенілютым 2015 абстрэлы сталі практычна штодзённымі, горад даведаўся, што такое ракеты «Граду». Да сярэдзіны лютага з 14 тысяч жыхароў у Шчасці засталося 3—4 тысячы, у асноўным, работнікі Луганскай ЦЭС (горадаўтваральнага прадпрыемства) і пенсіянеры, у якіх не было грошай і магчымасці выехаць.
І ўсё ж горад выжыў. У маразы «на ляту» латалі разбітыя трубы цеплацэнтралі. Працавалі хуткая і МНС. Школа пераходзіла на дыстанцыйнае навучанне, настаўнікі рассылалі заданні па інтэрнэце і верылі, што абстрэлы скончацца і дзеці вернуцца.
Сёння я іду да тых людзей, якія не проста засталіся, а да людзей, дзякуючы якім горад застаўся ў жывых.
Фасады дамоў стракацяць латамі вокнаў, выбітых выбухамі і зацыраваных тым, што было.
Цяжкія ападкі
Недалёка ад блокпаста і мясцовага аддзялення МНС ляжыць цэнтральная апорная частка ракеты «Града». «Да яе мацуецца баявая частка, якая потым разлятаецца, — тлумачаць мне ратавальнікі. Называць свае імёны яны не хочуць: «Нам забаранілі афіцыйна кантактаваць з журналістамі».
Неафіцыйна — можна.
«У студзені-лютым мы даведаліся, што такое рэактыўная артылерыя. Вось такія ў нас «ападкі». Некаторыя варонкі былі памерам з пакой. Больш за 10 пападанняў за месяц — непасрэдна ў жылыя дамы. Разбураныя сцены, дахі», — кажуць ратавальнікі.
12 лютага ў Шчасці загінула 3 чалавекі. Прамое пападанне снарада ў кавярню «Дарожную» забіла трох жанчын, якія працавалі на кухні. Яшчэ дзве ў цяжкім стане дастаўлены ў бальніцу Севераданецка, «пра далейшы іх лёс мы дакладна не ведаем, але, памойму, абедзве пакуль жывыя».
Яшчэ адно пападанне ўскрыла гандлёвы цэнтр, але абышлося без ахвяр.
Цудам ацалеў прадуктовы супермаркет Sparo, які працаваў падчас самых жорсткіх абстрэлаў. У нейкі момант гэта было адзінае месца, дзе можна было (хоць і ўтрая даражэй) купіць прадукты ў Шчасці. Пападанне ў яго немінуча выклікала б ахвяры, бо будавалі яго без разліку на вайну, і ўласнікі крамы, будзем сумленныя, не асабліва клапаціліся пра бяспеку работнікаў.
«Вы хаваліся ў сховішчы падчас артабстрэлаў?» — пытаюся я ў Марыны, прадаўца ў Sparo.
«Якое сховішча, у нас тут і падвала няма, — махае рукой яна. — Калі блізка бабахае — мы сядзем на падлогу, пасядзім. Сціхла — устаём».
«А мы хадзілі на працу»
Ля школьнага ганка, проста пад ялінай, — варонка ад міны. Тэрыторыю сярэдняй школы №1 г. Шчасце тройчы накрывала мінамётным агнём. Тры тыдні ў дзяцей былі вымушаныя канікулы: абстрэлы былі такімі моцнымі, што заняткі адмянілі.
Кавалак ракеты «Граду» валяецца проста на вуліцы.
У настаўніцкай — дзве жанчыны. Аксана Аляксандраўна — класная кіраўніца 9 класа, Ніна Сяргееўна — 11-га. Мы п’ём чай, чакаем дырэктара школы і размаўляем. Вядома, пра дзяцей. І пра вайну.
— Дзеці стараюцца не падаваць выгляду, што баяцца. «Вось мы сядзім, ідзе ўрок. Дзе-небудзь штосьці бахнула. Пачынаеш супакойваць: дзеткі, не хвалюйцеся, гэта далёка. Дзеці, здаецца, і бачаць цябе, але не чуюць. Сядзяць як зайчыкі: напалоханыя, ціхія. Спрабуюць слухаць цябе, але ў іх не ўдаецца.
— А як не баяцца, калі людзі гінуць? Мы тут адзін аднаго ўсе ведаем, гарадок маленькі. Калі Валянціна Іванаўна загінула, мы ўсе плакалі. Яна прыватны прадпрымальнік, у яе кавярня «Дарожная» за аўтастанцыяй, самая смачная. Яны хлеб у той дзень пяклі, былі на кухні — і прамое пападанне ў кавярню… Такія смачныя булкі былі, яе ўсе ў горадзе ведалі. Якое свята ці Вялікдзень — самыя смачныя булкі …
— А Катляроў Сяргей Анатолевіч, пажылы чалавек, заслужаны энергетык Украіны… Загінуў каля свайго дома: выйшаў з вядром па ваду да калонкі — побач выбухнула міна.
— А мы хадзілі на працу. Як абстрэл сціхне — прыходзім у школу… Калі кажуць, што гэта АТА, — не, гэта няпраўда. Выбачайце, гэта сапраўдная вайна.
— Я свайму ўнуку дзіўлюся: іншыя дзеці перажываюць, плачуць, а гэты маўчаў, маўчаў, пакуль мы яго не вывезлі на поўнач нашай вобласці. Там ціха, спакойна … Але першае, што спытаў у чужой кватэры: «А ў гэта акно нічога не заляціць?»
— Больш за ўсё ў нас пацярпелі маленькія, першакласнікі. Яны ж дыстанцыйна не могуць вучыцца, літар не ведаюць. Дзявяты клас пацярпеў і адзінаццаты. Ім жа трэба паступаць у інстытуты, а тут дарослыя так загуляліся… А што, калі ЛНР пачне наступаць, а мы на лініі фронту? Дзеці пра гэта ўвесь час пытаюцца. Я ім адказваю: не бойцеся, калі што, вас арганізавана вывезуць кудынебудзь у Севераданецк, у інтэрнат. А сама ох як не ўпэўненая…
— Два разы мы з дзецьмі ў падвале сядзелі пры абстрэле. Ведаеце, калі было страшна? Калі абстрэл пачаўся падчас урокаў працы. Праца ў старэйшых класаў ідзе ў майстэрнях, а каб спусціцца ў склеп, трэба дабегчы сюды, у асноўны будынак. То бок перасекчы двор. І мы баімся… Можам і не прайсці. Чакалі моманту, калі ўсё сціхне, трымалі дзяцей, толькі заглухла ўсё — і мы пабеглі.
— Кожны дзень з пачатку студзеня і да 15 лютага нас абстрэльвалі. Планамерна, дом за домам. Такое пачуцце, што гэта запалохванне нейкае: вымятайцеся, маўляў.
Спачатку мы спынілі заняткі ў школе. Дзецям давалі заданні дыстанцыйна. Мне прыйшлося зарэгістравацца «Укантакце», усіх дзяцей запрасіць у сябры. Настаўнікі мне дасылаюць заданні па ўсіх прадметах, а я рассылаю дзецям. Так і камунікавалі, казалі, калі прынесці ў школу сшыткі з заданнямі. А ад 23 студзеня да 16 лютага спынілі вучобу наогул. Дзеці амаль усе з’ехалі, толькі цяпер пачалі вяртацца. У класах да гэтага часу па 15 чалавек замест 30. Выпускнікам трэба рыхтавацца да іспытаў… У нас адзінаццаты клас — такія разумнічкі. Усе ва ўкраінскія ВНУ хочуць паступаць: у Харкаў, Кіеў. Ёсць і палітолагі будучыя, і дызайнеры, адна дзяўчынка ў «мед» ідзе, два чалавекі ў Харкаўскі авіяцыйны інстытут.
— Дарэчы, пра старшакласніц. У горадзе поўна вайскоўцаў, прыфрантавая зона, усе са зброяй. Ці адчуваюць вашыя дзяўчаты сябе ў бяспецы? Некаторыя расійскія СМІ распавядаюць, што ўкраінскія вайскоўцы не грэбуюць нават пенсіянеркамі, — іду напралом я.
— Дзяўчаты ў любым горадзе бываюць розныя. Некаторыя рана пачынаюць паказваць, што яны цікавяцца процілеглым полам. Адносіны завязваюцца ў моладзі, як без гэтага. У горадзе ўжо былі 3 ці 4 вяселлі нашых дзяўчат з айдараўцамі. А пра выпадкі гвалту мы не чулі. Але была такая гісторыя. Вядомая ў нас дзяўчына, скажам так, лёгкіх паводзінаў трапіла на той бок. У ЛНР яна дала інтэрв’ю каналу «Расія-24». Ёй твар, зразумела, закрылі, але мы па голасе адразу яе пазналі. Яна распавядала, што яе тут згвалтавалі і што яна бедная-няшчасная. Але ўсе ж бачылі, што яна гуляла з імі па сваёй волі!
Смерць не падпісваецца
— Школу абстрэльвалі тройчы, — успамінае дырэктар Антаніна Анатолеўна Шчаголькава. — Мы вучымся ў двух будынках: на суседняй вуліцы — пачатковыя класы, тут — сярэдняе і старэйшае звяно. У верасні ў двары пачатковай школы разарваліся чатыры снарады — моцна былі пашкоджаныя вокны. У кастрычніку з таго боку школы падалі снарады. А 31 студзеня амаль на ганку, пад ялінай, разарвалася міна з мінамёта, — расказвае яна.
— У верасні ў кабінет падчас урока трапіла снайперская куля. Быў урок працы ў 5 класе, у групы з васьмі хлопчыкаў. Настаўнік пасадзіў чатырох школьнікаў на правым шэрагу і чатырох — на левым. А на сярэднім шэрагу расклаў вырабы. Куля праляцела праз увесь клас — і трапіла ў дошку каля настаўніка. Пашанцавала…
Мы ідзём з ёй па школе, па светлых калідорах, ціхіх і пустых пасля ўрокаў. На сцяне — велізарны герб Украіны.
— Як дзеці ўсё гэта ўспрымаюць?
— Старэйшыя класы больш стрымана, а малыя, вядома, напалоханыя вельмі. Калі абстрэл здарыўся падчас урокаў і мы спускаліся ў падвал, некаторыя дзяўчынкі з 5 класа плакалі.
— Абмяркоўваюць паміж сабой усё, што адбываецца? Бо, напэўна, ёсць дзеці, якія «за ЛНР» і «за Украіну», хоць бы таму, што так вучаць іх у сям’і?
— Абмяркоўваюць, яшчэ і як! Іх, напрыклад, крыўдзіць, калі нас усіх без разбору называюць «сепаратыстамі», «Даўнбасам» ці неяк так. Я на сябе такое стаўленне не пераношу, я сепаратыстаў не падтрымліваю. А дзеці … становяцца на розныя пазіцыі, бо бацькі ва ўсіх думаюць па-рознаму. Я ім кажу: ваша справа цяпер вучыцца і застацца жывымі. Дарослыя няхай самі разбіраюцца. І нашы дзеці, разумнікі, вельмі памяркоўныя адзін да аднаго.
Гэтак жа як і ў вучняў, ёсць свае погляды на палітыку і ў настаўнікаў. Ёсць педагогі і з прарасійскімі поглядамі. Але мы ўвялі залатое правіла: на працы мы нікому нічога не даказваем. Так вырашыў калектыў на нарадзе, і мы гэтага прытрымліваемся.
Вось тут у нас кабінет ўкраінскай мовы, паглядзіце, як мы прыгожа яго аформілі, — перарываецца яна. — Некаторых дзяцей гэта ўсё, наадварот, заахвоціла гаварыць на ўкраінскай мове… У гэтым годзе знайшлося 15 ахвотных, і мы адкрылі ўкраінскамоўны клас. Я і сама пачала гаварыць па-ўкраінску. Вось што дзіўна: там, наверсе, я хацела б парваць іх усіх за тое, што яны робяць, а Украіну — люблю.
Ведаеце, а ў нас цяпер ёсць школа-пабрацім. Пра нашую школу даведаліся на Валыні, у гімназіі горада Луцка. Дзесьці знайшлі мой мабільны нумар, іх завуч стэлефанавалася са мной, і да Новага года кожнаму вучню даслалі па навагоднім падарунку — вялікі набор цукерак. А да свята Нараджэння Хрыстовага даслалі падарунак кожнаму настаўніку. Цяпер мы дамаўляемся, каб група вучняў з нашай школы паехала вучыцца ў Луцк.
Потым пра нашу школу даведаліся ў Ровенскай вобласці, у горадзе Астрог. Там у іх ёсць газета «Замкавая гара», яна выступіла з ініцыятывай — «падорым кавалачак шчасця кожнаму дзіцяці горада Шчасце». Прыехаў да нас намеснік кіраўніка Астрога перад Новым годам. Кожнаму з 1—4 класаў быў падораны вялізны мяшок мяккіх цацак! І нас запрасілі вясной у госці. Калі будзе ціха, павязём дзяцей на аздараўленне.
— А гэта наш кабінет гісторыі.
На дошцы засталася тэма ўрока: «Храмы Украіны».
На сцяне — стэнд, прысвечаны СССР: піянерскія гальштукі, вымпелы, стары буквар. Побач —падрабязная карта ваколіц Шчасця. Чырвоныя стрэлкі з усходу паказваюць, як наступалі часткі савецкіх войскаў падчас Вялікай Айчыннай вайны.
Мы моўчкі глядзім на карту. І разумеем: па ёй можна арыентавацца і цяпер. Толькі электрастанцыі на ёй яшчэ няма. І тых, хто можа прыйсці з усходу, палова шчасценцаў не лічыць вызваліцелямі.
У кожным кабінеце вісяць плакаты ЮНІСЕФ, якія распавядаюць школьнікам аб небяспецы мін і выбуховых прылад. «Глядзі пад ногі! Так, сапраўды выбухне. Так, пакалечыць або заб’е. Так, і сяброў таксама».
Гэтыя плакаты яшчэ доўга будуць патрэбныя тут: берага ракі Северскі Данец і «зялёнка» вакол горада — у мінах і расцяжках.
— Вам хаця б інструктаж па бяспецы хто-небудзь праводзіў?
— Не паспелі. Вайскоўцы збіраліся правесці інструктаж — і тут якраз пачаліся абстрэлы. А ў другой школе былі вучэнні: настаўнікам паказвалі, як аказваць першую дапамогу, як рэагаваць, калі падаюць снарады.
— Ці ёсць нейкі план эвакуацыі школьнікаў на выпадак, калі зноў пачнуцца актыўныя баявыя дзеянні?
— Ну, такі план эвакуацыі павінен быць на ўзроўні горада. А так што я магу зрабіць? Толькі спусціцца з дзецьмі ў падвал…
Яна змаўкае.
— Наогул, хочацца моцнага міру. Гэта ўсё не павінна было адбыцца ў XXI стагоддзі. Не… Мая суседка загінула 23 студзеня, прамое пападанне ў кватэру ў нашым пад’ездзе. Сідзельнікава, яе дзеці і цяпер вучацца ў мяне ў класе. У майго намесніка і нашай тэхнічкі разбураныя кватэры — зараз нешта спрабуем зрабіць з жыллём. Мая сакратарка … пайшла ў краму, пачаўся абстрэл, яе параніла асколкамі ў жывот. Вайсковыя хірургі з Кіева аперавалі яе ў нашай бальніцы і выратавалі. Дзякуй ім вялікі.
Павісае доўгая паўза, а потым яна кажа ціха, гледзячы некуды праз класную дошку:
— Мой бацька загінуў у горадзе Луганску 5 жніўня. Усё заціхла, ён паехаў праверыць сваю кватэру на ўскрайку. Я яго не пускала, але, ведаеце, старыя, яны ж такія настойлівыя. Снарад трапіў у аўтобусны прыпынак, 5 чалавек загінула. Ну як гэта? Нельга ніяк было дапускаць гэтага.
— А чый гэта быў снарад, хто страляў?
— А хто яго ведае? Яны ж не падпісаныя, снарады. Можа, і наш.
Плошча Міру
Выканкам Шчасця займае маленькі двухпавярховы будынак у цэнтры — на плошчы Міру. Я гутару тут з намеснікам мэра — Уладзімірам Пятровічам Цюрыным. Гэта мяккі, круглы чалавек з заспакаяльнымі жэстамі і хітрым прыжмуранымі вачыма.
На стале ў чыноўніка — стос папер сантыметраў 10.
— Гэта я збіраю заявы на матэрыяльную дапамогу ад людзей, чые дамы пацярпелі падчас абстрэлу, — тлумачыць ён. — Але, баюся, ніхто нам грошай не дасць. Пакуль толькі фіксуем разбурэнні, а грошай на аднаўленне няма. За кошт абласнога бюджэту ставяцца толькі вокны ў бальніцы. А ў горадзе пабіта каля 1000 вокнаў. Вокны старыя, драўляныя, вылятаюць лёгка. Толькі шклопакеты трымаюцца на здзіўленне — іх выносіць толькі прамое пападанне альбо калі цяжкі снарад падае зусім блізка.
— 1000 вокнаў?! А колькі наогул людзей засталося ў Шчасці?
— Падчас абстрэлаў заставалася тры-чатыры тысячы жыхароў з трынаццаці, цяпер, можа быць, — пяць з паловай тысяч. З іх 900 — работнікі Луганскай ЦЭС. Плюс іх сем’і. Плюс шмат пенсіянераў засталося: ім няма куды бегчы. Я вяду падлік па раздачы гуманітарнай дапамогі. У лютым каля 1500 пенсіянераў яе атрымалі, і яшчэ тысяча прыйшла, але не атрымала. Гэта значыць, каля 2,5 тысячы пенсіянераў знаходзіцца тут.
— Як у гарадской адміністрацыі выбудоўваюцца адносіны з вайскоўцамі, хто разбірае канфліктныя сітуацыі?
— На людзей са зброяй мы ўжо не звяртаем увагі: прывыклі. Калі канфлікты ўзнікаюць, выклікаем камендатуру, камендатура прыязджае і разбіраецца.
Спачатку — так, яны прыехалі сюды, называлі нас «сепаратыстамі». Але ўжо ў жніўні-верасні, калі практычна не было дзяржфінансавання, вайскоўцы дапамагалі нам з бензінам, саляркай, прадуктамі, дзякуючы ім вывозілася смецце, яны давалі наяўныя грошы на закупку матэрыялаў. Калі перабіла ЛЭП, якая вядзе ад станцыі, яны далі грошы, мы тут жа паехалі, купілі дрот. З хуткімі выязджалі, баранілі дактароў на выездах.
А наогул, сітуацыі былі розныя, асабліва ў жніўні-верасні, — мой суразмоўца задуменна працірае акуляры. — Асабіста я пасядзеў у склепе ў «Айдара», калі батальён толькі заняў горад. У нас большасць работнікаў выканкама была членамі Партыі рэгіёнаў. А я якраз членам Партыі рэгіёнаў не быў. Проста ўбачыў, як украінскія вайскоўцы займаліся марадзёрствам — і, вядома, умяшаўся. Ну, яны мяне, каб не брахаў, прыкралі на 20 дзён. Праўда, і пальцам не кранулі. Два дні я прасядзеў у спартзале ў школе міліцыі, потым мяне перавялі ў зброевы пакой, я там быў адзін: спаў, еў і нічога не рабіў. Потым выклікаў мяне камбат «Айдара», Мельнічук, папрасіў прабачэння, сказаў, што выйшла непаразуменне. Хаміць было не месца і не час — я нічога і не сказаў. Таму што былі людзі, якія абураліся, хамілі — і іх білі. У рэшце рэшт, гэта вайна, хоць мы і называем яе АТА. Вось нядаўна арыштавалі сям’ю — мужа з жонкай — і дакладна высветлілі, што яны праз інтэрнэт скідаюць каардынаты ўкраінскіх вайскоўцаў у ЛНР… Так што падазронасць — гэта, напэўна, нармальна.
А марадзёрства ёсць і з таго боку. Тут у нас хаця б больш-менш скончылася. А нам па тэлефоне распавядаюць знаёмыя з Луганска, што там да гэтага часу адбіраюць дамы, машыны, рабуюць.
Дарэчы, мы з Мельнічуком засталіся ў нармальных адносінах, перапісваемся. Ён дэпутат Рады цяпер…
Мы, вядома, да гэтага часу застаёмся з вайскоўцамі рознымі людзьмі. Спачатку мы для іх былі «маскалі». Яны — «бандэраўцы» для нас. Потым мы ўбачылі, што сярод іх поўна рускамоўных, як і мы. Мясцовыя жыхары перажылі гэтую страшную зіму разам з вайскоўцамі, на перадавой. Цяпер усё крыху паіншаму.
У дзверы прасоўваецца галава. Наведніца — поўная сталая жанчына.
— Уладзімір Пятровіч, можна да вас? Сакавік месяц ужо, а мне пенсію за люты не заплацілі, на картцы нічога няма. Разбярыцеся, калі ласка.
— Што я магу зрабіць, — злосна кажа ён. — Пенсіі вам плаціць Пенсійны фонд. Чакайце.
— Я з гэтым людзьмі разам перажыў усё, што было, — кажа ён, масажыруе скроні. — Падчас вайны выканкам быў і ЖЭКам, і пахавальным бюро — усім на свеце. Людзі сюды прыходзілі з усімі праблемамі: вады няма, ежы няма, хтосьці нарадзіўся, памёр, хату разбамбілі. Быў у курсе ўсіх падзей. Цяпер адфутбольваць іх цяжкавата. Хоць, бывае, нахабна хаміш, а што рабіць, калі людзі пераходзяць мяжу? Вось яна прыходзіць сюды — дайце мне пенсію, і ўсё тут! І нічога, што я — не Пенсійны фонд…
На сённяшні дзень мы перажылі два перамір’і і тры «вайны», — кажа ён. — Тры разы пачыналіся баявыя дзеянні, і з кожным разам усё мацнейшыя і мацнейшыя. Першы раз — у жніўніверасні. Другі раз у лістападзе, разбілі каміны цеплацэнтралі, якраз калі ў нас пачаўся ацяпляльны сезон. І самыя моцныя абстрэлы былі з 14 студзеня па 14 лютага 2015 года. Горад абстрэльваюць штодня. У жніўні-кастрычніку абстрэльвалі ў асноўным ЦЭС і вайсковыя часці за горадам (у горад калі і заляталі, дык адзінкавыя міны). У студзенілютым 2015 гэта быў нейкі дурдом, стралялі мэтанакіравана па горадзе — і цяжкая артылерыя, і «Грады».
— Адкуль абстрэльвалі Шчасце?
— Ды вось, праз рэчку.
— Вы маеце на ўвазе тэрыторыю ЛНР?
— Вядома. Я не спецыяліст у галіне балістыкі, але гатовы на карце вам паказаць пункты, адкуль стралялі, і куты паражэння. Ясна, што стралялі з тэрыторыі ЛНР. Ды што казаць. Я асабіста ведаю аднаго з тых, хто страляў па нас у апошні дзень, перад перамір’ем. Гэта быў жыхар Шчасця, які сышоў ваяваць за ЛНР, — Буртак Ігар. Пасля мінамётнага абстрэлу ён патэлефанаваў свайму былому суседу і спытаў: «Ну што, атрымалі ад мяне прывет?»
— А навошта?
— Я і сам спрабую зразумець. Бо жылі… лепш, горш,, але жылі. У святы пілі за мірнае неба над галавой, але, як аказалася, не разумелі, што гэты тост значыць.
За што ваююць тыя людзі — я зразумець не магу. Калі дзядуля Ленін залез на бранявік, у яго былі хаця б зразумелыя тэзісы: зямля — сялянам, фабрыкі — працоўным. А там ваююць за што? «Мы пайшлі да Расіі»? Расіі вы нафіг не трэба. А жыць за што? Там не прадугледжваецца ні аднаўленне прадпрыемстваў, ні адкрыццё новых прадпрыемстваў, я нават не ведаю, будзе пасеяна ці не. Што чакае гэтую тэрыторыю — я зразумець не магу. Асабіста для мяне зразумела, што наша тэрыторыя павінна заставацца ўкраінскай.
Вядома, некаторыя думаюць па-іншаму. Разумееце, у Шчасці і ў Горлаўцы былі два рамонтныя прадпрыемствы, работнікі якіх ездзілі рамантаваць ЦЭС па ўсёй краіне (СССР). Гэтак жа, як і сюды прыязджалі людзі з усяго Саюза і засталіся працаваць на станцыі. Вельмі шмат людзей, звязаных з Расіяй.
Зноў жа, суседні пасёлак, Станіца-Луганская — сельскагаспадарчы раён, дзе ўсё жыццё вырошчвалі гародніну і ездзілі прадаваць у Расію, мяжа ж там побач.
Але я вось што хачу сказаць. У асноўнай масе людзі імкнуцца нават не ў Расію, а назад у СССР. Калі яны кажуць «Расія» — у іх асацыяцыя з Савецкім Саюзам узору 80х гадоў, калі людзі атрымлівалі зарплату, а ў крамах пачало з’яўляцца «пепсі».
Яны хочуць туды — у СССР. Яны не разумеюць, што цяпер ва Украіне наша ЦЭС запатрабаваная, а Расеі танней выпрацаваць энергію на Кузбасе і перакінуць сюды, чым здабываць вугаль і трымаць станцыю тут. ЦЭС жа закрыюць… і шахты таксама.
У Растоўскай вобласці — а гэта расійская частка таго ж данбаскага кража — не засталося ніводнай шахты, якая працуе. Усе шахты зачыненыя, маламагутныя электрастанцыі пераведзеныя на газ. Хаця ўсё жыццё ў Навашахцінску, Шахтах, Мілераве — усё было вугальнае.
Тут, калі апалчэнцы праводзілі рэферэндум 11 мая, людзей прыйшло шмат, але не 95%, як пісалі ў ЛНР. Адсоткаў 50 прыйшло, максімум 60, астатняе — прыпісалі. Так і ёсць. Прыкладна палова — падтрымліваюць Расію, а палова — Украіну.
Я размаўляў з маладымі хлопцамі, апалчэнцамі. Гэта былі мясцовыя хлопцы, я іх ведаю. Пытаюся: «А за што вы выступаеце?» Яны кажуць: «Мы нацыяналізуем ЦЭС». — «Добра, а далей?» — «Будзем электраэнергію раздаваць». — «Добра, вугаль вам купіць трэба?» — «Трэба». — «Зарплату работнікам плаціць трэба?» — «Трэба». — «А дзе вы грошы возьмеце?» — «Насельніцтва будзе плаціць».
Хлопцы, кажу, вы ж нічога не разумееце. Электраэнергію нельга наліць у кубачак і панесці прадаваць. Станцыя або працуе пастаянна і выдае энергію, або не. А скончыцца ў вас вугаль, што будзеце рабіць?
А яны адказваюць: «Мы і шахты нацыяналізуем, тады будзе камунізм».
Узровень мыслення, вядома… Цяжка, калі такая прапаганда ідзе звонку. Думаю, менавіта ў ёй прычына канфлікту. А потым чалавек бярэ ў рукі зброю, і з ім ужо цяжка пра нешта гаварыць.
Яны на мосце стаялі, потым прыйшлі сюды. Кажу: «Чаго вы хочаце?» — «От, мы камп'ютар хочам, тое ды сёе». «Не аддам, — кажу. — Нам з мэрам трэба працаваць». Яны патапталісяпатапталіся і сышлі.
Сваю пазіцыю я лічу правільнай. Была адна ўлада, прыйшла іншая, а горад як жыў, так і жыве. Нармальна жыве, прынамсі ніхто, як у Луганску, у чэргах па ваду не стаяў. І ацяпленне больш чым на тры дні не адключалі. Добра мы рабілі ці дрэнна — гэта хай ацэняць гісторыкі. Толькі наўрад ці яны напішуць, як у нас рамонтнікі выязджалі рамантаваць драты пад абстрэлам. Як электрыкі ездзілі па мінным полі. З Луганскай ЦЭС ідзе тры высакавольтныя лініі, у тым ліку якія забяспечваюць сам Луганск. Першы раз іх парвала яшчэ ў жніўні, аднаўлялі ў кастрычніку. Для гэтага вайскоўцы размініравалі «дарожку» шырынёй у 20 метраў, ні кроку ні ўлева, ні ўправа, толькі каб магла тэхніка прайсці. Зараз дзве лініі перабітыя падчас абстрэлаў, засталася адна — маламагутная. Для таго, каб іх аднавіць, трэба размініраваць мінныя палі вакол станцыі. Але калі іх размініраваць, будзе магчымасць наступу, як з аднаго, так і з другога боку. Акрамя таго, картаў мінных палёў проста няма, мініраваў як адзін, так і другі бок.
Міны — гэта праблема сур’ёзная, — уздыхае ён. — У жніўні электрыкі ездзілі на СтаніцуЛуганскую аднаўляць лінію і проста на дарозе падарваліся на міне. Адзін чалавек загінуў, двое цяжка параненыя. Таксама былі параненыя два работнікі камунальнага прадпрыемства, калі рамантавалі трубу ацяплення. Але… Нашы рамонтнікі самі жывуць у гэтых дамах або па суседстве. Няма газу, няма вады — мерзнуць іх уласныя дзеці ці дзеці іх суседзяў… Рамантавалі… А што рабіць — хавацца па хатах?
На лініі агню
Позні вечар у бальніцы, у тым крыле, якое занялі пад вайсковы шпіталь медыкі «Айдара». Мы рыхтуем вячэру на кухні разам з Андрэем Чарамскім — цывільным лекарам-анестэзіёлагам з абласной бальніцы Харкава.
Андрэй мяккі і спакойны, не падобны да медыкаў «Айдара», з іх злымі вачыма, абпаленымі вайной.
Ён ужо не першы раз у Шчасці. Час ад часу ён бярэ адпачынак і прыязджае ў шчасцеўскую бальніцу як валанцёр. Проста так, ва ўласны вольны час. Андрэй не адзін: у бальніцу прыязджаюць валанцёрамі хірургі і іншыя спецыялісты, якіх у Шчасці няма. «Свайго анестэзіёлага тут пакуль няма, — уздыхае Андрэй. — Была мясцовая жанчына-ўрач, але збегла летам. Яе муж уступіў у апалчэнне, стаяў на блокпосце побач з мостам, загінуў у перастрэлцы, калі айдараўцы бралі горад. А яна ўцякла.
У Вас там у Беларусі няма добрай англамоўнай літаратуры пра лячэнне посттраўматычнага сіндрому? — пытаецца ў мяне Андрэй. — Мы ж пра гэта нічога не ведаем. Нават псіхіятры не ведаюць. Яны з такім ніколі не сутыкаліся — «афганскі сіндром» у цэлай краіны. Трэба думаць, як з гэтым жыць пасля вайны.
Я думаю, можа мне перавучыцца? — кажа Андрэй. — Па сутнасці, посттраўматычнае расстройства — гэта той жа боль. Проста яго шмат».
* * *
У чарнільнай цемры за вокнамі чутная далёкая чарга. Дзесьці на тым самым блокпасту, на мосце праз Северскі Данец, працуе буйнакаліберны кулямёт.
«Ізноў па вожыках страляюць, — на кухню зазірае Улад Збароўскі, намеснік начмеда «Айдара». — Калі стаіш на блокпосце, ды яшчэ ў цемры, да сярэдзіны ночы пачынае з'язджаць дах. Лупіш па любым шоргаце, па любым цені. А, не, — ён прыслухоўваецца. — Чуеце, атветка?»
Я ўжо пачынаю адрозніваць: вось гэтая кулямётная чарга, якая чуваць слабей і як бы здалёку, — гэта «па нас».
Гулка бабахае танк недзе ў гэтым раёне. Усе сціхае. Праз паўгадзіны лямпачка ў нас над галавой міргае і згасае.
Мы з Андрэем запальваем у холе свечкі. Іх запас захоўваецца ў шафе, бальніца не першы раз застаецца без святла.
Начмед «Айдара», пазыўны Докі, мацюкаючыся, размотвае па калідоры кабелі і працягвае дрот у акно — у вайсковых медыкаў ёсць бензінавы генератар. У экстраных выпадках ён забяспечвае электрычнасцю аглядную, аперацыйную, хол і некалькі палат.
Мне кажуць, што на станцыі выйшаў з ладу і гарыць трансфарматар.
— Давайце трохі памаўчым і паслухаем рацыю, — прапануе Улад.
Медыкі, цывільныя і вайскоўцы збіраюцца ў холе. Патрэскваюць свечкі. Хрыпіць рацыя — будзённыя перамовы. Падобна, што па станцыі не стралялі, трансфарматар успыхнуў не з-за пападання.
— Усё ціха, — пазяхае Улад. — Вы як хочаце, а я пайшоў спаць.
Мы з Андрэем падымаемся на другі паверх, каб паглядзець з акна на ЦЭС.
На даху яшчэ нешта гарыць, але полымя невялікае і слабее з кожнай хвілінай.
Мы маўчым.
Унізе, у цемры, напружана маўчыць разам з намі горад Шчасце.
Горад на лініі фронту, звыклы да абстрэлаў і эсэмэсак з невядомага нумара: «Бяжыце, укропы, вам п***ц! Заўтра пачынаецца наступ!»
Горад, які ўжо заняў месца на старонках будучых падручнікаў гісторыі — на тых старонках, куды ніхто не хацеў бы трапіць — там, дзе чырвоныя стрэлачкі паказваюць кірунак імавернага ўдару.
Горад, які выжыў.
