Час ад часу, калі выпадае вяртацца дадому ў сярэдзіне дня, сустракаю дзіўнаватага хлопчыка са школьным рукзачком за плячыма, гадоў васьмі-дзевяці.
Ніколі не бачыў, каб ён, як звычайныя дзеці, круціў галавой па баках, назіраючы зімовыя альбо веснавыя змены ў паводзінах варон і кавак, і ўвогуле ў навакольным жыцці. Не, наш хлопчык заўжды надзвычай засяроджаны на нейкай цаццы, гаджэце пасучаснаму, і, не ўзнімаючы галавы, цісне і цісне на кнопкі. На вуліцы, у пад’ездзе, у ліфце — паўсюль. Страляніна… выбухі… надрыўны віск рухавікоў…
Трэба сказаць, што карэнных жыхароў нашага дома сёння можна пералічыць па пальцах. Спрэс «акупанты». Нехта ветліва вітаецца пры сустрэчы. Нехта, выходзячы з ліфта, нахабна пускае струмень цыгарэтнага дыму ў твар. А нехта ўвогуле нічога і нікога не заўважае наўкол. Адзін з гэтых апошніх «нехта» ніколі не пачакае цябе ў ліфце і заўсёды паркуе джып так, што побач месца не застаецца. Расійскія нумары і падзёртая георгіеўская стужачка на бакавым люстэрку… Відаць, бацька засяроджанага хлопчыка — круглатвары, каржакаваты, і хлопчык такі ж. Хаця разам іх ніколі не бачыў…
Заўчора мы з хлопчыкам апынуліся ў ліфце, і я спытаў у яго, на які націснуць паверх. І — о, цуд! — хлопчык падняў галаву: «А вы за каго: за рускіх ці за фашыстаў?»
Я зазірнуў яму ў вочы. Нябесны колер патыхаў цьмянай рашучасцю… «Слухай, цябе не Мішкам клічуць?» Ён крутнуў галавой і зноў утаропіўся ў сваю цацку.
…Да Мішкі я хадзіў гуляць у алавяных салдацікаў. Але перад тым, як расказаць пра Мішку і тую гульню, трэба ўзгадаць Аліка. Бо менавіта Алік першы назваў мяне фашыстам. У ягоных вуснах, праўда, гэта гучала з падвойнай нянавісцю: «Ууу, жыд пархаты! Фашыст!»
Я і сёння, калі Алік, па звестках, жыве недзе ў Брукліне, не ведаю, чаму ён так да мяне чапляўся. Мо таму, што быў вышэйшы і дужэйшы за мяне, а я ніжэйшы і слабейшы. Да таго ж, як фабзайцы разбілі мне ў дваровай бойцы акуляры, і шкло трапіла ў вока, сцішыўся і ў небяспечныя гульні больш не гуляў. Але ў абразлівых зносінах з Алікам аднойчы не вытрымаў: скочыў яму на спіну, адной рукой учапіўся за чупрыну, а другой калаціў па вуху: «Гітлер! Гітлер!» Чупрына, дарэчы, насамрэч рабіла Аліка падобным да Гітлера, бо патлялася па лбе наўскось. Але я не ведаў тады, што менавіта Гітлер забіў у гета Алікаву бабулю і старэйшую сястру…
Мішка з’явіўся ў нашым класе недзе ў 1951-м і адразу ўзяўся абараняць мяне ад Аліка, бо быў яшчэ дужэйшы за яго, хаця і ніжэйшы. Ён увогуле быў вялікі інтэрнацыяналіст, мой сябар Мішка.
Як толькі нас прынялі ў піянеры, пачаў збірацца ў В’етнам, — змагацца з французскімі каланізатарамі. І мяне падбухторыў. Назапасілі запалкі, соль, нейкія вяроўкі… Карацей, з-пад вагона выцягнуў нас стары чыгуначнік, што соўгаўся ўздоўж таварняка і лупіў нейкай жалезнай прыладай па колах…
Што і казаць, цікавае было жыццё! Але самым прывабным у сяброўстве з Мішкам была гульня ў алавяных салдацікаў. Ужо і не памятаю, якімі былі правілы той гульні, але дакладна памятаю, як алавянае войска падзялялася на «рускіх» і «фашыстаў». І была перадумова: маё войска заўжды фашысцкае. І, зразумела, заўжды цярпела паразу. «Чаму, — пытаўся я ў Мішкі, — у цябе заўсёды «рускія», а ў мяне «фашысты»?» — «Бацька кажа, — тлумачыў Мішка, — што я заўжды павінен быць пераможцам. Ты ж не хочаш, каб пераможцамі былі фашысты?»
Як я зайздросціў Мішку з-за ягонага бацькі, калі той вяртаўся з працы, сцягваў бліскучыя боты, потым здымаў кіцель з залачонымі пагонамі на тры зоркі і стосам ордэнскіх калодак, з асалодай адцягваў падцяжкі на цёмнасініх галіфэ з чырвоным кантам і гучна ляпаў імі па жываце… «Ну, хто перамагае? Спадзяюся, ты?» — «Канечне, — чырванеў Мішка, — рускія заўсёды перамагаюць…»
Аднойчы на перапынку Мішка падышоў да мяне: «Ты больш не прыходзь. Я з табой больш не сябрую». — «Чаму?!» —«Бацька сказаў, што ты жыд. А жыды што тыя фашысты — хацелі забіць таварыша Сталіна».
Я паглядзеў яму ў вочы. Нябесны колер патыхаў цьмянай рашучасцю…
Удзень я вяртаўся дадому аўтобусам да канцавой, што мелася быць тады ля Заходняга моста. Душыла крыўда. Якія ж мы з татам фашысты? Тата з фашыстамі ваяваў, хай сабе толькі «Чырвоная Зорка» і «За адвагу»… Ці ж мы хацелі забіць таварыша Сталіна? А мо ёсць нейкія іншыя, дрэнныя, жыды, тыя, што фашысты?
Я азірнуўся. За мной сядзела ля вакна худое такое, зусім дробненькае чарнявае хлапчанё і нешта малявала на запацелым шкле. Прыкінуў — слабейшы. І намацаў у кішэні сцізорык.
О, які то быў сцізорык! Цяжкі, срэбны, з вялікім лязом! Якраз напярэдадні здзейснілася мара — набыў у «Канцтаварах» на рагу Інтэрнацыянальнай і Леніна. Ніколі яшчэ я не адчуваў сябе такім рашучым і дужым.
«Ну што, жыд пархаты, фашыст?! Хочаш, зарэжу?!»
Выцягнуць з кішэні руку я не паспеў. Дасюль адчуваю на сваім твары цвёрдыя костачкі ягонага кулачка і цёплую саланаватую юшку з уласнага носа…
Чытача, імаверна, цікавіць, што я адказаў на пытанне свайго маленькага засяроджанага суседа: за рускіх я ці за фашыстаў?
А тое і адказаў, што расказаў.
Але ён не слухаў. Усё ціснуў і ціснуў на свае кнопкі.
Знайсці на гэтым здымку аўтара не цяжка. А вось дзе Алік і Мішка? Мо пашукаеце? 1951 г. 3-і клас мінскай музычнай школы-дзесяцігодкі з настаўніцай Аляксандрай Антонаўнай Бабчынскай. Фота з архіва аўтара.
