Biełaruskaja łacinka: kali pryjdzie jaje čas?

абмяркуем!

Łacinka — imidžavaja reč, jana stvaraje zusim inšaje ŭražannie ad movy.

25.01.2012 / 09:08

Z 21 pa 27 studzienia niešmatlikija entuzijasty adznačajuć u internecie čacvierty Tydzień biełaruskaj łacinki.

Škada, što ŭ apošnija hady ŭ biełaruskamoŭnym asiarodku, zdajecca, prajšła moda na łacinku. Prajekt Łacinka.org zaŭčasna pamior i tolki, dziakavać Bohu, on-line łacinizatar biełaruskich tekstaŭ jašče dziejničaje. Ci daŭno jim chto karystaŭsia?

Uvohule, syšła moda i na taraškievicu, i ahułam na ŭsie tyja papularnyja ŭ 90-ja hh. tvorčyja ekspierymienty ŭ kirunku pieraasensavannia i ŭdaskanalennia biełaruskaj movy —

pry tym, što naša mova ŭ hetym udaskanalenni maje abjektyŭnuju patrebu.

Znikniennie mody na łacinku pryjšłosia prykładna na toj samy momant, kali

łacinka (pra što mała chto viedaje) u krychu zmienienym vyhladzie atrymała ŭ Biełarusi aficyjny status

— maksimalna vysoki, na jaki možna było b različvać u sionniašnich umovach. Mienavita łacinka pavinna vykarystoŭvacca dla translitaracyji biełaruskich hieahrafičnych nazvaŭ na mapach i ŭ dakumientach, kaža aficyjnaja instrukcyja, pryniataja Dziaržaŭnym kamitetam pa ziamielnych resursach, hieadeziji i kartahrafiji Respubliki Biełaruś.

Lišnie kazać, kaniečnie, što ŭ realnym žycci heta norma nie ŭsiudy vykonvajecca. Bolš za toje, u anhielskamoŭnaj Vikipiedyji niadaŭna polskija i rasijskija šavinisty taki dabilisia taho, što nazvy biełaruskich haradoŭ pišucca pa-ichnamu: «Grodno», «Gomel», «Mogilev». A što rabić, kali sami nie duža abaznanyja ŭ linhvistyčnych niuansach vykankamy ŭsich uzroŭniaŭ na svajich sajtach pišuć «Vitebsk» i «Baranovichi».

Čym karysnaja biełaruskaja łacinka sionnia?

Pieradusim jana dapamahaje i dyletantu krychu pa-inšamu zirnuć na anatomiju biełaruskaj movy.

Na łacincy niemahčyma zrabić pamyłku i napisać «сямья», «пьем». Na łacincy možna ŭbačyć, što biełaruskaj kirylicy vielmi brakuje ŭkrajinskaj jotavanaj «ї» («vierabji»). Na łacincy robicca vidavočnym, čamu «Эўропа» bolš pravilna, čym «Еўропа». U rešcie rešt, prychodzić razumiennie i taho, što navat

sučasnaja biełaruskaja kirylica — spadkajemiec nie starabiełaruskaha piśma, a paŭpolskaj biełaruskaj łacinki kanca XIX stahoddzia

(heta sapraŭdy tak).

Łacinka — imidžavaja reč, jana stvaraje zusim inšaje ŭražannie ad movy, niazvykłaje, bolš eŭrapiejskaje — jana złučaje nas z blizkimi nam narodami Centralnaj i Ŭschodniaj Eŭropy: palakami, čechami, charvatami, jakim łacinka adkryvaje biełaruskuju movu jak movu blizkuju i zrazumiełuju. Moža i kamuś z biełarusaŭ jaje isnavannie moža dadać cikavasci da biełaruskaj movy?

Chtoś z «prahmatykaŭ» skaža, što zachodnikam składana čytać «Jury Chaščavacki», ale niby prasciej čytać «Yury Khashchavatski». Tym ja pryznajusia, što dva hady žyccia ŭ Anhielščynie na vizytoŭkach pisaŭ svajo nie samaje prostaje prozvišča biełaruskaj łacinkaj i prablemaŭ nijakich ni z kim nie mieŭ. Prosta tamu, što palaki i vuhorcy svajich kudy bolš składanych prozviščaŭ z kudy bolšaj kolkasciu dyjakrytykaŭ nad litarami nie saromiejucca.

Chtości skaža, što napisannie nazvaŭ — nie miesca dla nacyjanalnaha samascvierdžannia i što heta drobiazi. Ale ž im i nazva «Weissrussland», mahčyma, taksama «drabnica». Dyj uvohule, dobry gust — mienavita va ŭvazie da detalaŭ.

Ci treba było b uviesci łacinku ŭ jakasci druhoha asnoŭnaha biełaruskaha ałfavita, jak heta de-fakta było da siaredziny XX stahoddzia

i jak heta josć u vypadku z sierbskaj movaj? Pa miery intehracyji Biełarusi z cyvilizavanym svietam łacinka ŭsio bolš atrymała b kankurentnyja pieravahi, jak jana stała, naprykład, daminavać u Čarnahoryji. Łacinkaj jak minimum treba pisać nazvy vulic i stancyj mienskaj padziemki, kab mahli aryjentavacca zamiežniki, jakija nie viedajuć kiryličnaha ałfavita. Tak što čas jaje jašče pryjdzie. Pryjdzie, jak tolki pierad biełaruskaj movaj pierastanuć stajać bolš vostryja prablemy.

***

Сучасная беларуская лацінка, як яна ўжывалася ў публікацыях перыяду 1990-х — 2000-х гадоў.

Афіцыйная беларуская лацінка, распрацаваная Акадэміяй Навук у 2009 годзе.

У Мінску паціху з'яўляюцца шыльды на правільнай лацінцы. Фота з блога.

***

З 21 па 27 студзеня нешматлікія энтузіясты адзначаюць у інтэрнэце чацверты Тыдзень беларускай лацінкі.

Шкада, што ў апошнія гады ў беларускамоўным асяродку, здаецца, прайшла мода на лацінку. Праект Łacinka.org заўчасна памёр і толькі, дзякаваць Богу, он-лайн лацінізатар беларускіх тэкстаў яшчэ дзейнічае. Ці даўно ім хто карыстаўся?

Увогуле, сышла мода і на тарашкевіцу, і агулам на ўсе тыя папулярныя ў 90-я гг. творчыя эксперыменты ў кірунку пераасэнсавання і ўдасканалення беларускай мовы —

пры тым, што наша мова ў гэтым удасканаленні мае аб’ектыўную патрэбу.

Знікненне моды на лацінку прыйшлося прыкладна на той самы момант, калі

лацінка (пра што мала хто ведае) у крыху змененым выглядзе атрымала ў Беларусі афіцыйны статус

— максімальна высокі, на які можна было б разлічваць у сённяшніх умовах. Менавіта лацінка павінна выкарыстоўвацца для транслітарацыі беларускіх геаграфічных назваў на мапах і ў афіцыйных дакументах, кажа афіцыйная інструкцыя, прынятая Дзяржаўным камітэтам па зямельных рэсурсах, геадэзіі і картаграфіі Рэспублікі Беларусь.

Лішне казаць, канечне, што ў рэальным жыцці гэта норма не выконваецца амаль ніяк. Больш за тое, у ангельскамоўнай Вікіпедыі нядаўна польскія і расійскія шавіністы такі дабіліся таго, што назвы беларускіх гарадоў пішуцца па-іхнаму: Grodno, Gomel, Mogilev. А што рабіць, калі самі не дужа абазнаныя ў лінгвістычных нюансах выканкамы ўсіх узроўняў на сваіх сайтах пішуць «Vitebsk» і «Baranovichi».

Чым карысная беларуская лацінка сёння?

Перадусім яна дапамагае і дылетанту крыху па-іншаму зірнуць на анатомію беларускай мовы.

На лацінцы немагчыма зрабіць памылку і напісаць «сямья», «пьем». На лацінцы можна ўбачыць, што беларускай кірыліцы вельмі бракуе ўкраінскай ётаванай «ї» («вераб’і» вымаўляецца як «верабйі»). На лацінцы робіцца відавочным, чаму «Эўропа» больш правільна, чым «Еўропа». У рэшце рэшт, прыходзіць разуменне і таго, што нават

сучасная беларуская кірыліца — спадкаемец не старабеларускага пісьма, а паўпольскай беларускай лацінкі канца XIX стагоддзя (гэта сапраўды так).

Лацінка — іміджавая рэч, яна стварае зусім іншае ўражанне ад мовы, нязвыклае, больш еўрапейскае — яна злучае нас з блізкімі нам народамі Цэнтральнай і Ўсходняй Еўропы: палякамі, чэхамі, харватамі, якім лацінка адкрывае беларускую мову як мову блізкую і зразумелую. Можа і камусь з беларусаў яе існаванне можа дадаць цікавасці да беларускай мовы?

Хтось з «прагматыкаў» скажа, што заходнікам складана чытаць «Jury Chaščavacki», але нібы прасцей чытаць «Yury Khashchavatski». Тым я прызнаюся, што два гады жыцця ў Ангельшчыне на візытоўках пісаў сваё не самае простае прозвішча беларускай лацінкай і праблемаў ніякіх ні з кім не меў. Проста таму, што палякі і вугорцы сваіх куды больш складаных прозвішчаў з куды большай колькасцю дыякрытыкаў над літарамі не саромеюцца.

Хтосьці скажа, што напісанне назваў — не месца для нацыянальнага самасцверджання і што гэта дробязі. Але ж ім і назва «Weissrussland», магчыма, таксама «драбніца». Дый увогуле, добры густ — менавіта ва ўвазе да дэталяў.

Ці трэба было б увесці лацінку ў якасці другога асноўнага беларускага алфавіта, як гэта дэ-факта было да сярэдзіны ХХ стагоддзя

і як гэта ёсць у выпадку з сербскай мовай? Па меры інтэграцыі Беларусі з цывілізаваным светам лацінка ўсё больш атрымала б канкурэнтныя перавагі, як яна стала, напрыклад, дамінаваць у Чарнагорыі. Лацінкай як мінімум трэба пісаць назвы вуліц і станцый менскай падземкі, каб маглі арыентавацца замежнікі, якія не ведаюць кірылічнага алфавіта. Так што час яе яшчэ прыйдзе. Прыйдзе, як толькі перад беларускай мовай перастануць стаяць больш вострыя праблемы.

Aleś Čajčyc, Maskva