Kasmołah: «Ci isnujuć inšyja suśviety? Tak!»
Kasmołah Łaŭra Mersini-Choŭtan tłumačyć The Guardian, čamu nastupiŭ załaty čas dla kasmałohii i jak hetaja navuka moža dać adkazy na nadzionnyja pytańni.
14.09.2022 / 19:38
Łaŭra Mersini-Choŭtan naradziłasia ŭ Ałbanii, krainie, jakaja zastavałasia izalavanaj kamunistyčnaj dyktaturaj da 1991 hoda. Pad upłyvam svajho baćki-matematyka, jana vielmi zacikaviłasia fizikaj i ŭžo ŭ 1994 hodzie atrymała stypiendyju dla vučoby ŭ ZŠA. Jaje pieršaja kniha, «Before the Big Bang» («Pierad Vialikim vybucham») raskazvaje ab zroblenaj pracy nad vyvučeńniem pachodžańnia našaha suśvietu i dakazvaje, što my tolki adzin z suśvietaŭ u značna bolšym multysuśviecie. Ciapier ža Mersini-Choŭtan pracuje prafiesaram tearetyčnaj fiziki i kasmałohii va Univiersytecie Paŭnočnaj Karoliny.
Pra ŭpłyŭ žyćcia ŭ tatalitarnym hramadstvie na myśleńnie
Mnie zdajecca, što heta padšturchnuła da bolšaj lubovi da svabody i da viedaŭ — kali tabie zabaraniajuć daviedvacca ab tym, što adbyvajecca za miažoj, heta raspalvaje cikaŭnaść. Bolš za toje, z-za surovych reałijaŭ žyćcia ŭ tahačasnaj Ałbanii, u nas nie było šmat jakich mahčymaściaŭ, kab vabić svoj čas, a tamu ŭ ludziej było bolš prahi da viedaŭ u paraŭnańni z tym, jak jano zaraz na Zachadzie. Bolš za toje, było žadańnie znajści adkazy na pytańni ŭ abychod panujučaj fiłasofii ŭ tahačasnaj navukovaj vobłaści.
Pra vyvučeńnie tearetyčnaj fiziki i kasmałohii
U kasmałohii jość usie tyja pytańni, što mianie najbolš chvalavali, kali ja była dziciom: adkul z’iaviŭsia Suśviet, što było da jaho isnavańnia? Što datyčycca pracy ŭ tearetyčnaj, a nie ŭ ekśpierymientalnaj, fizicy, to mahu skazać, što ja nie vielmi praktyčnaja asoba — kali mnie dać pracu ŭ łabaratoryi, to jość ryzyka, što ŭsio skončycca vypadkovym pažaram.
Pačatak hetaha stahoddzia byŭ dobrym časam dla ŭvachoda ŭ halinu kasmałohii
Byŭ zrobleny mocny prahres u navukovych viedach i ŭpieršyniu stała mahčymym padymać tyja vialikija pytańni, jakija mianie zachaplali, kali ja była małaja. Dva važnych adkryćcia padšturchnuli maju cikaŭnaść. U 1998 hodzie hrupa astranomaŭ, što vyvučajuć zvyšnovyja zorki, zaŭvažyła, što ŭ Suśviecie isnuje čornaja enierhija, i što heta, nasamreč, panujučy ŭ joj kampanient — i što heta toj typ enierhii, jaki isnavaŭ u čas Vialikaha vybuchu.
Druhi aśpiekt užo źviazany z praryvam u teoryi strun. Teoryja strun raspracoŭvałasia, ździajśniaiučy daŭniuju maru Ejnštejna ab adzinaj univiersalnaj teoryi, jakaja b całkam tłumačyła Suśviet. U 2004 hadu teoryja strun uzbahaciłasia znachodžańniem šmatlikich enierhij, zdolnych stvaryć Suśviet nakštałt našaha.
Ci isnujuć inšyja suśviety?
Tak. U niejkim sensie, heta samy naturalny praciah idei Kapiernika, bo niekali my dumali, što Ziamla heta centr Suśvietu, i što paśla idzie Soniečnaja sistema i naša hałaktyka, ale ciapier my vyśvietlili, što navat naš Suśviet heta ŭsiaho maleńkaja drobka ŭ pyłu pasiarod značna bolšaha, zabłytanaha i pryhožaha kosmasu.