Mova naša. «Hety henaha pichnuŭ, heny pavaliŭsia». Tonkaści dušeŭnaha «henaha»
Mnohija viedajuć žartaŭlivuju prykazku «Hety henaha pichnuŭ, heny pavaliŭsia. Pakul heny ŭstavaŭ, hety ŭžo zmyŭsia». Dušeŭny zajmieńnik «heny» bytavaŭ na poŭnačy i paŭnočnym zachadzie Biełarusi. Ale jon nie prosta anałah słova «toj», jość i niuansy.
11.06.2022 / 16:35
Voś terytoryja, na jakoj, zhodna z Akademičnym atłasam, užyvałasia słova «heny» ŭ havorkach pa stanie na XX stahoddzie.
Pieryjadyčna pra słova «heny» zhadvajuć u fejsbučnaj supołcy «Tolki pra movu».
«Daloki — heny, a blizki — hety», — tłumačyć znaŭca biełaruskaj movy Juryj Paciupa. I dadaje: «Mabyć, u niejkaj miery «heny» adpaviadaje carkoŭnasłavianskamu «onyj», mažliva, u ich i vytok adzin u prasłavianskaj movie. Vyraz Majakoŭskaha «vo vriemia ono» ja b pieradaŭ «za časam henym», choć styl tut i nie supadaje, u rasijan heta knižny, čužy narodnaj movie vyraz, a ŭ nas — supraciŭny polus — hutarkovy styl, i svoj rodny vyraz».
«Hety — značyć, hety, a heny — toj. Tak kazała maja babula sa Smarhonščyny», — dadaje Tamara Bunta.
«Heny taki, heny moža», — uspaminaje Śviatłana Kul.
«Hety aŭtobus naš, a heny — na Sierabranku», — pryvodzić prykład Ivan Hryharovič.
Słova «heny» fiksavałasia Tłumačalnym słoŭnikam biełaruskaj movy jak abłasnoje z prykładami z Duboŭki i Hałavača. «Źniščali vojny ŭsio miačom. Nie handlary i nie kniazi tut ablivalisia ślaźmi, — tut haravaŭ pracoŭny lud ad henych vojn, ad henych smut» i «[Haspadar] zmoŭk na chvilinu, dumaŭ, što Panas niešta adkaža na henyja słovy pra machorku, ale nie dačakaŭsia Panasavych słoŭ i praciahvaŭ havorku sam».
Adnak jość i niuans.
«U niekatorych havorkach jość jašče adna stupień blizkaści ŭkazalnych zajmieńnikaŭ: hety — pra toje, što bližej da taho, chto kaža, heny — krychu dalej, časam bližej da taho, kamu kažuć toj — što dalej. I prysłoŭi: hetta (= tut), henam, tam», — piša pierakładčyk i linhvist Siarhiej Šupa.
«Akramia taho «heny» — va ŭsiakim razie na Połaččynie — moža nieści na sabie adcieńnie niepryjaznaści, admoŭnaj acenki, — uspaminaje kandydat fiłałahičnych navuk, ambasadar Piotra Sadoŭski i nahadvaje. — Kab rabić fiłałahičnyja zaklučeńni, treba zachoŭvać praviły «fiłałahičnaj hulni». Asabliva heta bačna pry etymałohijach, abo pry acency pryviazanaści słova da peŭnaj miascovaści: chto skazaŭ, karenny jon ci «najezdžy», uzrost, adukacyja, mužčyna ci žančyna (moža, z vojska pryvioz słova, moža, byŭ doŭha na adchodnictvie ŭ dalokich krajach. Byvajuć navat «žanočyja» i «mužčynskija» słovy».
Abmierkavańni pravakujuć ludziej i na ŭspaminy.
«U nas u Miadziele kazali: «Heny henaha pichnuŭ, heny pavaliŭsia». Tut akcent mienavita na henym, bo jon nie hety, maŭlaŭ, padzieja adbyvałasia niedzie tam, — piša były supracoŭnik Ministerstva kultury Ihar Čarniaŭski. — Maładziečanščyna, Miadzielščyna, Smarhonščyna, a jašče i Vilejščyna — adzin kraj. Kali ŭ 1970-ja ź Minska dajazdžaŭ da Maładziečna, to ŭźnikała adčuvańnie, što ŭžo amal doma, a paśla Vilejki i pahatoŭ».