Фота Наталлі Фядосенка
Адным з парадоксаў, на якія была багатая Беларуская рэвалюцыя 2020 года, стала яе так званая «геапалітычная нейтральнасць». Гэта адзначалі айчынныя і замежныя даследчыкі, гэтаму здзіўляліся заходнія эксперты і журналісты, на гэтым настойвалі беларускія пратэстоўцы і большасць іх лідараў.
Між тым, жаданне такога становішча рэчаў, калі з усімі суседзямі выбудоўваеш нармальныя адносіны, самім беларусам парадаксальным не здавалася. Парадаксальным яно ўяўляецца тым, для каго: а). Беларусь з'яўляецца неад'емнай зонай уплыву Расіі; б). Геапалітычная оптыка існуе як адзіны інструмент, праз які можна глядзець на свет.
У беларусаў так не працуе. Прынамсі, не працавала раней.
Па-першае, таму, што ў беларускай масавай свядомасці Расійская Федэрацыя даўно перастала быць эксклюзіўным знешнепалітычным партнёрам. Якое б вялікае месца яна ні займала ў імпарце-экспарце, у інфармацыйнай прасторы і ў рыторыцы першых асоб дзяржавы. Ды і гэтая рыторыка, калі ўспомніць, у дачыненні да Расіі часам была вельмі супярэчлівай.
Па-другое, у масавай свядомасці ў Беларусі не было таго супрацьстаяння паміж Усходам і Захадам, якое характэрнае, напрыклад, для Расіі, Украіны ці Польшчы. Таму «пахаладанне» ў адносінах з Расійскай Федэрацыяй не азначала аўтаматычнага «павароту на захад».
Практычна ва ўсіх даследаваннях па геапалітычных перавагах, калі беларусу даць магчымасць выбіраць не толькі з палярных альтэрнатыў, больш чым у палове выпадкаў ён выбіраў «сярэдні» або абагульнены варыянт, які дапускаў магчымасці раўнаважных адносін са сваімі заходнімі і ўсходнімі суседзямі.
Менавіта ў такім кантэксце стала разгортвацца Беларуская рэвалюцыя.
Устаноўка на захаванне ранейшага курсу дзейнічала на працягу ўсяго 2020 года. Так, напрыклад, у ходзе даследавання, якое ў чэрвені 2020 года праводзіў Інстытут сацыялогіі НАН Беларусі, пры адказе на пытанне «Як вы лічыце, якім павінен быць асноўны кірунак знешнепалітычнай дзейнасці Беларусі?», за арыентацыю на Расію выказалася 23,9%, за Еўропу — 20,2%, за Кітай — 4,8%. За нейтральны варыянт (гэта значыць, ні за які з гэтых варыянтаў і за пазіцыю «Ні на каго арыентавацца не трэба, трэба праводзіць самастойную палітыку») выказаліся 54,6%.
У лістападзе таго ж 2020 года Chatham House правёў даследаванне сярод гараджан Беларусі і атрымаў супастаўныя даныя: у рамках адказу на пытанне «У якім геапалітычным саюзе лепш знаходзіцца беларускай дзяржаве?» пазіцыі «У саюзе з Расіяй і ЕС адначасова» і «Беларусі лепш быць па-за геапалітычнымі саюзамі» сумарна набралі 62,8%.
У выпадку палярных альтэрнатыў, як у тэлефонным апытанні Беларускай аналітычнай майстэрні (кіраўнік — прафесар Андрэй Вардамацкі), якое праводзілася ў той жа час, за саюз з Расіяй выказаліся 40% апытаных, а за Еўрапейскі Саюз — 33%.
Больш за тое, жаданне беларускага грамадства (прынамсі, яго паловы) падтрымліваць нармальныя адносіны і з Захадам, і з Расіяй захоўвалася і на працягу 2021 года. Нават нягледзячы на тое, што пуцінская Расія была фактычна адзінай знешнепалітычнай апорай рэпрэсіўнага рэжыму Лукашэнкі, які знішчаў беларускае грамадства.
Гэта пацвярджаюць даныя некалькіх цыклаў даследаванняў Chatham House, у рамках якіх рэспандэнтам задавалася пытанне пра тое, у якім геапалітычным саюзе лепш знаходзіцца беларускай дзяржаве.
Як мы бачым, сумарна пазіцыя адначасовага саюзу з Усходам і Захадам альбо дыстанцыявання ад іх у розныя месяцы набірала ад 64% да 55% — але ў любым выпадку гэтая ідэя была прывабная для большай паловы беларускага грамадства.
Іншымі словамі, ажно да пачатку 2022 года, да пачатку расійска-ўкраінскай вайны, ідэя геапалітычнага нейтралітэту — парытэту паміж Захадам і Расіяй — заставалася для беларусаў актуальнай. Але цяпер, мабыць, вайна ва Украіне зробіць тое, чаго не змагла рэвалюцыя ў Беларусі — надламіць даўнюю ўстаноўку беларусаў на сіметрычнае сяброўства іх дзяржавы з усімі суседзямі, уключаючы ўсходняга «партнёра».
Да гэтай думкі падводзяць даныя, атрыманыя ў рамках праекта «Народнае апытанне» (дарэчы, праект гэты шмат у чым недаацэнены; з боку экспертаў ён атрымлівае менш увагі, чым на самай справе заслугоўвае).
Я маю на ўвазе вынікі даследавання пратэснай аўдыторыі, атрыманыя ўжо пасля пачатку расійска-ўкраінскай вайны: рэзкае зніжэнне колькасці выпадкаў выбару «нейтральных» пазіцый і рост папулярнасці праеўрапейскай арыентацыі.
Калі ў лютым 2022 года дзве «нейтральныя» пазіцыі разам набіралі 61%, а праеўрапейская — усяго 38%, то ў бягучым красавіку «нейтральныя» «выбары» склалі ўсяго 31%, а выбар ЕС — 60%. Гэта значыць, пазіцыя геапалітычнай роўнааддаленасці страціла амаль палову сваіх адэптаў, а ідэя еўрапейскага выбару стала папулярнейшай больш чым на траціну.
Падкрэслю, гэта даныя па апытанні пратэсна настроенай, прадэмакратычнай часткі беларускага грамадства.
Які будзе расклад для ўсяго беларускага грамадства — пакуль няясна, але відавочна, што расійска-ўкраінская вайна ўносіць карэктывы ў беларускае нежаданне рабіць «вялікі геапалітычны выбар».
